Stan faktyczny
Na podstawie postanowienia Sądu podział spadku po Ojcu dał mi prawo do 1/3 spadku, matce także 1/3, zaś wnukom po nieżyjącym bracie po 1/6. Jako spadek należy rozumieć mieszkanie (własnościowe spółdzielcze). W mieszkaniu tym mieszkam wraz z matką ponad 40 lat, mieszkanie o metrażu 94 m kw. Dwoje wnucząt nie rości sobie pretensji do spadku, stąd pytania: czy konieczne jest z ich strony notarialne zrzeczenie się roszczeń na moją rzecz oraz jak wygląda kwestia podatku na rzecz fiskusa? Zaznaczę jeszcze raz, że dwoje wnuków mego nieżyjącego ojca, mimo iż sąd przyznał im po 1/6 spadku nie zgłasza żadnych roszczeń odnośnie spadku (bez trudu uzyskam od nich notarialne zrzeczenie roszczeń, o ile jest to konieczne). Ojciec zmarł w 1995 roku - żyjąca żona (moja matka) mieszka wraz ze mną (synem) ponad 40 lat w mieszkaniu, które jest jedyną majętnością spadkową. Ojciec miał dwóch synów, mnie (bezdzietny kawaler) oraz drugiego, który zmarł w 1986 r. a pozostawił dwoje dzieci. Jeszcze nieprawomocne postanowienie sądu (będzie prawomocne za 3 tygodnie) podzieliło spadek zgodnie z oczekiwaniami: - moja matka, żona zmarłego 1/3 (dysponuję jej notarialnym testamentem, w którym zapisuje na mnie całość majątku); - ja, syn 1/3; - wnuk (syn mego brata) 1/6 - wnuczka (córka mego brata) 1/6 - wnukowie mają odrębne mieszkania.
Opinia prawna
Niniejsza opinia prawna została sporządzona na podstawie następujących aktów prawnych:
-
Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),
-
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zmianami).
Ustalenie okoliczności faktycznych
W pierwszym rzędzie niezbędne jest usystematyzowanie informacji, które zostały przedstawione w stanie faktycznym. Z opisu wynika, iż jest Pan spadkobiercą po swoim ojcu. Pozostałymi spadkobiercami są Pana matka, żona zmarłego spadkodawcy oraz wnuki Pana ojca, Pana bratanica i bratanek. Z opisu wynika także, iż pomimo, że nazywa Pan postanowienie sądu postanowieniem o podziale spadku, to z całą pewnością chodzi o wydane przez sąd postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku to pierwszy etap postępowania spadkowego jaki należy „przejść” w celu osiągnięcia stanu, w którym przedmioty wchodzące w skład spadku staną się własnością powołanych do spadku spadkobierców.
Z opisanego stanu faktycznego wynika, iż w Państwa przypadku doszło do dziedziczenia na podstawie przepisów ustawy (konkretnie przepisów kodeksu cywilnego, bo tam znajdują się właściwe regulacje). W pierwszej kolejności dziedziczy małżonek i dzieci spadkodawcy oraz zstępni dziecka, które nie dożyło otwarcia spadku (wchodzą w jego miejsce). W opisanym przypadku dotyczącym Państwa wchodzi oczywiście w rachubę pierwsza z opisanych sytuacji, pasująca w tym wypadku niemal idealnie. Proszę jednak pamiętać jeszcze o jednym ważnym zastrzeżeniu, z reguły małżonkowie pozostają we wspólności majątkowej (bardzo prawdopodobne, że tak było także w przypadku rodziców Pana). Wówczas w razie śmierci jednego z nich w skład spadku wchodzi połowa dotychczasowego majątku wspólnego. To ta połowa jest dzielona pomiędzy pozostałych spadkobierców.
Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku
Z przedstawionego stanu faktycznego wynika, iż wspomniane przez Pana rozstrzygnięcie sądu to wydane przez sąd postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Sąd w postępowaniu poprzedzającym wydanie takiego postanowienia nie bada jakie składniki wchodzą w skład majątku spadkowego. W postanowieniu tym natomiast obowiązkowo sąd wymienia wszystkich spadkobierców, którzy nabyli spadek oraz określ wysokość przypadających im udziałów. Z opisu stanu faktycznego wynika, iż tak właśnie sąd uczynił i jesteście Państwo w posiadaniu takiego postanowienia. Proszę zwrócić uwagę, iż sąd nie wskazał jakiej konkretnie składniki majątkowe albo jaka konkretnie wartość majątkowa przypada poszczególnym spadkobiercom. W pewnym sensie wydanie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku ma charakter ostateczny, to znaczy, iż nie podlega zmianom w każdej, choćby ważkiej przyczyny. W Państwa przypadku, skoro Pana bratanek i bratanica nie są zainteresowani składnikami majątkowymi wchodzącymi w skład spadku po Pana ojcu a swoim dziadku, powinni byli złożyć przed sądem oświadczenie o odrzuceniu spadku. Chodzi bowiem o to, iż jeżeli zostanie złożone oświadczenie o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę, to od tego momentu traci on prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku. A z przedstawionych przez Pana pytań wynika, iż jest Pan zainteresowany właśnie takim skutkiem działań, a wnukowie Pana ojca chcieli właściwie taki skutek osiągnąć. Z punktu widzenia prawa bowiem osoba, która złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Oświadczenie o odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.
Jak już ustaliliśmy, w Państwa sprawie zostało wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, czyli jesteście Państwo w posiadaniu swoistego dowodu, kto jest spadkobiercą. Z punktu widzenia przepisów prawa skutkiem stwierdzenia nabycia jest domniemanie, że osoba, która uzyskała taki tytuł uważana jest za spadkobiercę. Możliwe jest jego obalenie tylko w drodze uchylenia lub zmiany postanowienia o sądowym stwierdzeniu nabycia spadku.
Dział spadku
Zatem kolejnym krokiem, jaki powinniście Państwo podjąć jest dokonanie działu spadku. Zakładamy, iż istnieje między Wami zgoda co do sposobu dokonania tej czynności, zatem możecie Państwo dokonać tego w drodze umowy. Dokonanie działu spadku jest niezbędne dlatego, iż ma wywołać skutek w takiej postaci, iż każdy ze spadkobierców włada odziedziczoną przez siebie częścią spadku. Tak jest co do zasady. W Państwa sytuacji właściwy efekt miałby zostać osiągnięty w taki sposób, iż albo Pana matka, albo Pan (to wydaje się być Pana celem) staniecie się właścicielami całego majątku spadkowego (tu w głównej mierze mieszkania). Nie ma przeszkód zatem, aby w przypadku, gdy istnieje pomiędzy Państwem porozumienie co do tego, dokonać działu spadku w taki sposób, iż Pana bratanek i bratanica oświadczą, iż zrzekają się swoich udziałów na Pana rzecz bez spłat i dopłat. Proszę przy tym pamiętać, iż wystarczy, by tylko jeden ze spadkobierców sprzeciwił się dokonaniu podziału w sposób ustalony przez pozostałych współspadkobierców, a jedynym sposobem dokonania działu będzie zwrócenie się o pomoc do sądu cywilnego, który jest władny przeprowadzić dział spadku w drodze wydania stosownego orzeczenia. Bardzo ważne w Państwa sytuacji jest to, iż wprawdzie sposób i warunki dokonania podziału określają same strony, to jednak nie mogą określić w umowie wielkości przysługujących im udziałów w odmienny sposób aniżeli wynika to z postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (co do zasady). Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość (bądź mieszkanie) to umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. W innych sytuacjach umowa o dział spadku może być zawarta w formie dowolnej, także ustnej. Koniecznym jest zatem udanie się do notariusza, który to sporządzi akt notarialny w przedmiotowej sprawie zgodnie z Państwa wytycznymi (zgodnymi) a zarazem zgodnie z literą prawa.
Wynika z powyższego, iż mielibyście Państwo skorzystać z możliwości, w której mieszkanie zostaną przyznane za zgodą pozostałych spadkobierców jednemu spadkobiercy (tutaj Panu). Z reguły w takim wypadku taki spadkobierca (czyli Pan) zostałby obciążony obowiązkiem spłaty na rzecz pozostałych spadkobierców. Państwo jednak macie zawrzeć umowę z przyznaniem na Pana rzecz własności całości spadku bez obowiązku spłat czy dopłat.
Innym sposobem – do zrealizowania w przypadku, gdy pozostali spadkobiercy nie zechcą jednak zrzec się swoich części bez spłat na Pana rzecz - byłoby ewentualnie zbycie udziałów spadkowych przez tych dwoje spadkobierców na Pana rzecz w drodze umowy. Podkreślić należy, iż osoby te dokonałyby zbycia swoich udziałów spadkowych, nie natomiast jakiejkolwiek rzeczy wchodzącej w skład spadku. Zbywcą spadku może być tylko osoba, która przyjęła spadek, czyli złożyła przed sądem lub przed notariuszem oświadczenie o przyjęciu spadku. W tym wypadku z punktu widzenia prawa, dwoje Pana bratanków przyjęło spadek, zatem są umocowani do tego, aby swoje udziały zbyć na Pana rzecz. Ze względu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wiążą się ze zbyciem spadku, ustawa nakazuje, by umowa o zbycie spadku zawarta została w formie aktu notarialnego. Tak więc w celu nabycia omawianych udziałów spadkowych musi się Pan wraz z dziećmi swojego zmarłego brata udać do notariusza i sporządzić odpowiednią umowę. Nabywca (czyli Pan) wraz zawarciem takiej umowy wstępuje w ogół praw i obowiązków, które przypadły poprzednio spadkobiercy (zbywcy). W rezultacie nabywca, prócz tego, że nabywa określone prawa, wchodzące w skład spadku, ponosi również odpowiedzialność za długi spadkowe.
Podatek od spadków
Obowiązek podatkowy ciąży na spadkobiercy lub spadkobiercach. Moment, w którym powstaje obowiązek podatkowy jest różny w zależności od tego, z jakim tytułem mamy do czynienia. Przy nabyciu w drodze dziedziczenia obowiązek powstaje z chwilą przyjęcia spadku (zatem wspomniane osoby bratanicy i bratanka już są zobowiązane do uiszczenia podatku od spadku). Podstawą opodatkowania w przypadku podatku od spadków to tzw. czysta wartość, czyli wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów. Czystą wartość ustala się według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia (czyli śmierci spadkodawcy, kiedy to nie istniał jeszcze obowiązek podatkowy, bo nabywca nie zdążył jeszcze złożyć oświadczenia o przyjęciu spadku) i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego.
Ustalenie czystej wartości rzeczy powinno przebiegać w taki sposób, iż w pierwszej kolejności konieczne jest odliczenie od wartości tych rzeczy i praw nie tylko ciężarów, które zmniejszają wartość samej rzeczy czy prawa, ale także na odliczeniu obowiązków majątkowych, które bądź to obciążały spadkodawcę, a pozostały w mocy mimo jego śmierci (przeważająca część zobowiązań majątkowych spadkodawcy, długi), bądź to powstały z mocy przepisów prawa spadkowego z chwilą śmierci spadkodawcy. Krok drugi to uwzględnienie ewentualnych zmian wysokości podstawy opodatkowania - może mieć miejsce tylko wtedy, gdy ubytek rzeczy jest spowodowany siłą wyższą, inne zmiany stanu rzeczy czy praw majątkowych (pogorszenie lub polepszenie) w okresie pomiędzy dniem ich nabycia a dniem dokonania wymiaru podatku nie ma wpływu na wysokość podstawy opodatkowania. Po trzecie dokonując wymiaru podstawy opodatkowania należy pamiętać także, iż owszem obowiązki majątkowe, które spoczęły na nabywcy, podlegają odliczeniu od wartości nabytych przez niego praw majątkowych, jednak tylko wtedy, gdy innemu podmiotowi przysługuje roszczenie o spełnienie tych obowiązków. Do długów i ciężarów zalicza się również koszty ostatniej choroby spadkodawcy, jeżeli nie zostały pokryte za jego życia i z jego majątku, koszty pogrzebu spadkodawcy, łącznie z nagrobkiem, w takim zakresie, w jakim koszty te odpowiadają zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, wynagrodzenie wykonawcy testamentu, obowiązki wykonania zapisów oraz poleceń zamieszczonych w testamencie, wypłaty z tytułu zachowku oraz inne obowiązki wynikające z przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących spadków.
Określenia czystej wartości, czyli podstawy opodatkowania dokonuje sam nabywca. Jednak wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych przyjmuje się w wysokości określonej przez nabywcę, jeżeli odpowiada ona wartości rynkowej tych rzeczy i praw. Wynika z tego, iż niezbędnym stało się także określenie wartości rynkowej rzeczy i praw majątkowych. Przyjmuje się, iż określenie to powinno nastąpić na podstawie przeciętnych cen stosowanych w danej miejscowości w obrocie rzeczami tego samego rodzaju i gatunku z uwzględnieniem ich stanu i stopnia zużycia oraz w obrocie prawami majątkowymi tego samego rodzaju z dnia powstania obowiązku podatkowego.
Proszę jednak pamiętać, iż opodatkowaniu podlega nabycie przez nabywcę, od jednej osoby, własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości przekraczającej:
-
9 637 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej,
-
7 276 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej,
-
4 902 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.
Powyższe minimum podatkowe to konstrukcja, w której chodzi o odliczenie jednej z kwot podanych powyżej od podstawy opodatkowania, a następnie zastosowaniu stawek podatkowych jedynie do ewentualnej nadwyżki podstawy opodatkowania ponad minimum podatkowe. Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Do grupy I zalicza się małżonka, zstępnych (w tym także przysposobionych i ich zstępnych), wstępnych (w tym za rodziców uważa się także przysposabiających), pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów. Do grupy II - zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych. Do grupy III - innych nabywców.
Podatek od spadku należy obliczyć od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku. W przypadku nabycia budynku mieszkalnego lub jego części, lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego w drodze spadku przez osoby zaliczane do I grupy podatkowej, bądź przez osoby zaliczane do II grupy podatkowej, bądź przez osoby zaliczane do III grupy podatkowej, sprawujące przez co najmniej dwa lata opiekę nad wymagającym takiej opieki spadkodawcą, na podstawie umowy zawartej z nim przed organem gminy, nie wlicza się do podstawy opodatkowania ich wartości do łącznej wysokości nie przekraczającej 110 m2 powierzchni użytkowej budynku lub lokalu.
Ulga ta jednak przysługuje tylko osobom, które oprócz powyższego spełniają jeszcze szereg warunków, w tym:
-
spełniają warunek nabycia własności budynków gospodarczych służących bezpośrednio produkcji rolniczej prowadzonej na użytkach rolnych o powierzchni do 1 ha, a nabywcą jest osoba prowadząca gospodarstwo rolne zaliczona do I grupy podatkowej,
-
nie są właścicielami innego budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość bądź będąc nimi przeniosą własność budynku lub lokalu na rzecz zstępnych, Skarbu Państwa lub gminy,
-
nie dysponują spółdzielczym lokatorskim prawem do lokalu lub nie są właścicielami spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego oraz wynikających z przydziału spółdzielni mieszkaniowych: prawa do domu jednorodzinnego lub prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym, a w razie dysponowania tymi prawami przekażą je zstępnym lub przekażą do dyspozycji spółdzielni, w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia zeznania podatkowego,
-
nie są najemcami lokalu lub budynku lub będąc nimi rozwiążą umowę najmu,
-
będą zamieszkiwać w nabytym lokalu lub budynku przez 5 lat od dnia złożenia zeznania podatkowego - jeżeli w chwili złożenia zeznania nabywca mieszka w nabytym lokalu lub budynku lub od dnia zamieszkania w nabytym lokalu lub budynku - jeżeli nabywca zamieszka w ciągu roku od dnia złożenia zeznania podatkowego.
Podsumowanie
W opisanym stanie faktycznym każdy z Państwa jest już obarczony obowiązkiem zapłaty podatku od spadków. Jest już w chwili obecnej za późno na to, aby dwoje Pana bratanków odrzuciło spadek, co zmniejszyłoby zakres formalności, jakich będziecie Państwo musieli dopełnić, aby zyskać pożądany skutek, jednak nie ma przeszkód, aby w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego dwoje spadkobierców dziedziczących po 1/6 zbyło swoje udziały na Pana rzecz. Pan także powinien dopilnować obowiązku zapłaty podatku od spadku zgodnie z powyżej opisanymi zasadami.
Uzupełnienie
Nawet jeżeli w wyniku działu spadku całość przypadnie Panu (całe mieszkanie stanie Pana własnością, to jeżeli spełni Pan 5 powyższych warunkach (a z opisu wynika, iż mieszkanie nie przekracza 110 m kwadratowych oraz, że zamierza Pan w nim mieszkać), będzie Pan z tego podatku zwolniony. Podatek ten – jak sama nazwa wskazuje płaci się od spadku, czyli od tego, co Pan nabył w drodze dziedziczenia.
Jednak ta opisana powyżej ulga podatkowa przysługuje w pełnej wysokości tylko wówczas, gdy przedmiotem nabycia w drodze spadku jest prawo do całego budynku mieszkalnego lub lokalu. Jeśli przedmiotem nabycia jest tylko udział w budynku lub lokalu, przysługuje tylko część ulgi, proporcjonalna do wielkości udziału będącego przedmiotem dziedziczenia lub darowizny (wyrok SN ICiA z dnia 10 czerwca 1986 r., sygn. akt III ARN 11/86).
Jeżeli zatem mieszkanie zostanie podzielone tak, że przypadnie ono Panu (matka Pana zrzeknie się także swojego udziału na Pana rzecz), o uldze rozstrzygać należy tylko w stosunku do Pana. Przepis artykułu 16 ustawy o podatku od spadków i darowizn posługuje się zwrotem „do łącznej wysokości” nie przekraczającej 110 m[2] co oznacza, że przy większej liczbie spadkobierców, spełniających warunki uprawniające do skorzystania z ulgi z tytułu nabycia domu lub lokalu, wysokość ulgi przy nabyciu jednego domu albo jednego lokalu dotyczy łącznie wszystkich spadkobierców, a nie każdego z nich z osobna. Każdy z nich korzysta w tym przypadku z wyłączenia w części proporcjonalnej do wielkości jego udziału w dziedziczonym czy darowanym budynku albo lokalu. Z racji wielkości mieszkania i pozostałych warunków bez względu na opcję jaka zostanie przez Pana przyjęta pozostanie Pan zwolniony z omawianego podatku.