27.8.2015
Tomasz Motała
Instytucja potrącenia, zawarta w art. 498 i nast. k.c., określana jest także jako kompensata albo kompensacja. Należy do kategorii zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania i polega na wzajemnym umorzeniu wierzytelności, jakie dwie osoby, które są jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, mają względem siebie. Zgodnie z art. 498 k.c. oświadczenie o potrąceniu jest skuteczne tylko w przypadku, gdy spełnione są łącznie cztery następujące przesłanki: wzajemność wierzytelności, jednorodzajowość świadczeń, wymagalność wierzytelności oraz zaskarżalność wierzytelności.
Wierzytelności będące przedmiotem potrącenia poddane zostają działaniu rachunkowemu, którego rezultatem będzie wzajemne umorzenie tych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Należy podkreślić, iż do potrącenia nie dochodzi automatycznie przez to, że istnieją wzajemne wierzytelności nadające się do potrącenia. Konieczne jest złożenie oświadczenia, w którym korzysta się z potrącenia (postanowienie SN z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98, LEX nr 50856). Skorzystanie z potrącenia nie jest obowiązkiem, lecz uprawnieniem podmiotu, a jego realizacja w każdym przypadku zależy od woli podmiotu zainteresowanego.1 Zgodnie z treścią 498 § 1 k.c. każdy podmiot prawa cywilnego może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności innego podmiotu, wówczas gdy spełnione są łącznie następujące przesłanki:
- 1) dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami (wzajemność wierzytelności),
- 2) przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku (jednorodzajowość wierzytelności),
- 3) obie wierzytelności są wymagalne (wymagalność roszczeń),
- 4) obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym (zaskarżalność wierzytelności).
Co istotne, pomimo współistnienia wskazanych powyższej przesłanek pozytywnych, potrącenie nie będzie możliwe, gdy wystąpi zarazem chociażby jedna z przesłanek negatywnych wymienionych w 505k.c. lub w przepisach szczególnych.
Należy zadać w tym miejscu pytanie, jakie przepisy dotyczące instytucji potrącenia stosujemy w przypadku, gdy jeden z podmiotów znajduje się w stanie upadłości. Na ww. pytanie odpowiedział Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 marca 2011 r., który wskazał, iż przepisy prawa upadłościowego i naprawczego mają charakter lex specialis w stosunku do zasad ogólnych regulujących omawianą kwestię (wyrok SN z 10 marca 2011 r., sygn. akt: V CSK 311/2010, Lexis Nexis nr 2479161). Tymczasem, w innym wyroku z dnia 22 marca 2012 r., Sąd Najwyższy przyjął z kolei, iż relacje między Kodeksem cywilnym a Prawem upadłościowym i naprawczym mają charakter komplementarny, a nie odpowiadający relacji lex generalis - lex specialis. Potrącenie w upadłości musi odpowiadać wszystkim warunkom określonym w przepisach kodeksu cywilnego i pociąga przewidziane nim następstwa. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego przewidują pewne odstępstwa, niemniej przepisy obu ustaw mają charakter bezwzględnie obowiązujący (wyrok SN z 22 marca 2012 r., sygn. akt: V CSK 95/2011, Lexis.pl nr 5157525). Regulacja potrącenia w Prawie upadłościowym i naprawczym (PUiN) dotyczy jedynie potrącenia ustawowego. Potrącenie umowne nie jest dopuszczalne w przypadku ogłoszenia upadłości przez jeden podmiot, ponieważ spełnienie świadczeń z wierzytelności objętych układem może nastąpić tylko na warunkach wynikających z przepisów regulujących podział funduszy masy upadłości, a potrącenie ustawowe stanowi odstępstwo od tych zasad.
Art. 93 PUiN wskazuje, iż potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. Reasumując, do potrącenia mogą być przedstawione zarówno wierzytelności wymagalne, jak i niewymagalne w dacie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej. Do potrącenia należy przedstawić całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości. Jeżeli termin płatności nieoprocentowanego długu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości nie nastąpił, do potrącenia przyjmuje się sumę należności zmniejszoną o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od dnia ogłoszenia upadłości do dnia płatności i nie więcej niż za okres dwóch lat.
Możliwe jest również potrącenie wierzytelności niejednorodzajowych. Art. 91 ust. 2 PUiN wskazuje, iż wierzytelność niepieniężna upadłego z dniem ogłoszenia upadłości dłużnika przekształca się w wierzytelność pieniężną.2 Możliwość potracenia takich wierzytelności wynika z faktu, że dług niepieniężny upadłego z datą ogłoszenia upadłości przekształca się w wierzytelność pieniężną. Skutek taki powstaje ex lege, w konsekwencji można przyjąć, że obie wierzytelności miały charakter pieniężny w dacie ogłoszenia upadłości, umożliwiając tym samym ich potrącenie.
Potrącenie jest również dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjął odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości.
W przypadku, gdy na skutek potrącenia nie zostanie zaspokojona cała wierzytelność wierzyciela, to może zostać zgłoszona do masy upadłości i podlega wtedy zaspokojeniu w odpowiedniej kategorii w ramach podziału funduszy masy upadłości.
Jak wskazuje art. 94 PUiN, potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości. Potrącenie nie jest również dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości.
Należy pamiętać, iż w przypadku gdy, wierzyciel nie skorzystał przed datą ogłoszenia upadłości dłużnika z prawa potrącenia, składa oświadczenie o potrąceniu nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Po dacie ogłoszenia upadłości, oświadczenie winno być złożone syndykowi z uwagi na fakt, iż upadły z mocy art. 75 ust. 1 PUiN traci prawo zarządu oraz możliwości rozporządzania mieniem wchodzącym w skład masy upadłości i korzystania z niego. Nie może więc być adresatem takiego oświadczenia woli wierzyciela (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 28 września 1995 r., sygn. akt: I ACr 246/95, Lexis.pl nr 316265).
Jednakże, samo złożenie syndykowi oświadczenia w przedmiocie potrącenia wierzytelności nie jest wystarczające do umorzenia zobowiązania. Konieczne jest również zgłoszenie sędziemu-komisarzowi w toku postępowania upadłościowego wierzytelności podlegającej potrąceniu. Samo więc zgłoszenie potrącenia nie wywołuje skutku umorzenia wierzytelności niższej, ponieważ warunkiem uznania skuteczności potrącenia, jest uznanie tego faktu na liście wierzytelności.
1 L. Stecki (w:) J. Winiarz, Komentarz, t. I, 1989, s. 514; M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 1131 i n.; G. Sikorski (w:) J. Ciszewski, Komentarz, 2013, s. 888.
2 A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Kraków 2006, s. 275,
Potrzebujesz porady prawnej?
Moment ogłoszenia upadłości powoduje, obok skutków dla osoby upadłego i skutków co do jego majątku, także skutki względem zobowiązań upadłego. Należy rozstrzygnąć bowiem co uczynić ze zobowiązaniami powstałymi przed ogłoszeniem upadłości. Zobowiązanie jest to (...)
Sporządzenie listy wierzytelności następuje w trzech etapach. Pierwszym z nich jest zgłoszenie wierzytelności, które mają być umieszczone na liście sędziemu-komisarzowi, który doręcza listę syndykowi, a ten wzywa upadłego, by się oświadczył co do zgłoszonej wierzytelności. (...)
Postanowienie sądu o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej
Kiedy sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej? Postępowanie związane z ogłoszeniem upadłości jest to pierwsze stadium postępowania upadłościowego. Sąd winien rozpatrzyć wniosek o otwarcie postępowania upadłościowego w ciągu 2 miesięcy od jego złożenia. (...)
W jakim zakresie zarzut potrącenia przerywa bieg terminu przedawnienia?
Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne przedstawione przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego: „Czy i w jakim zakresie podniesienie przez pozwanego zarzutu potrącenia przerywa bieg terminu przedawnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia?". To zadnienie prawne dotyczy (...)
Oświadczenie o potrąceniu wobec upadłego nie zawsze będzie prowadzić do umorzenia wierzytelności
Potrącenie wierzytelności w stosunku do upadłego znajdującego w się w upadłości jest jedną z niekwestionowanych przez prawo i praktykę form zaspokajania wierzytelności w toku postępowania upadłościowego. Dzięki niej wierzyciel upadłościowy zyskuje możliwość zaspokojenia swoich roszczeń (...)
Jakie konsekwencje rodzi upadłość TBS - opinia prawna
Stan faktyczny Problem dotyczy TBS Sp. z o.o. która aktualnie znajduje się w upadłości z możliwością zawarcia układu w trybie przepisów ustawy Prawo Upadłościowe i Naprawcze. Etap postępowania - rozpoznanie sprzeciwów w związku ze sporządzona listą wierzytelności. Najprawdopodobniej (...)
Co się stanie z majątkiem upadłego konsumenta?
Część osób niebędących w stanie spłacać swoich zobowiązań finansowych będzie wkrótce miała prawo ogłosić upadłość. Z końcem marca 2009 r. wprowadzony zostanie nowy typ postępowania oddłużeniowego, określanego jako upadłość konsumencka. Możliwość tzw. upadłości (...)
Konwersja wierzytelności na udziały w spółce z o.o. - opinia prawna
Stan faktyczny Jestem jedynym wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Pod koniec 2006 r. spółka miała problemy z płynnością finansową i potrzebowała szybko zastrzyku gotówki. Zdecydowałem się na wniesienie pewnej kwoty do spółki w ramach umowy pożyczki, która miała (...)
Pojęcie przelewu Wierzycielem jest osoba związana stosunkiem prawnym z określonym dłużnikiem. To powiązanie może być jednak dla wierzyciela niewygodne, z uwagi np. na pewne cechy osobiste dłużnika takie jak nieuczciwość, niekompetencja, nieterminowość w spełnianiu swego zobowiązania. (...)
Czynności sądu i sędziego komisarza - stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r.
Postanowienie o ogłoszeniu upadłości kończy etap postępowania, który nazywa się postępowaniem w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Po tym postanowieniu, które odnosi znaczące skutki w sferze uprawnień, zobowiązań i stosunków majątkowych upadłego, następuje (...)
Jak uregulować podatek w drodze potrącenia?
Na czym polega potrącenie? Potrącenie (kompensata) polega na redukcji wzajemnych wierzytelności (długów) dwóch podmiotów, na skutek czego wzajemne zobowiązania wygasają do wysokości niższej z potrącanych wierzytelności. ##baner## Z jakich należności można potrącić (...)
Jakie wierzytelności mogą ulec potrąceniu? Potrącenie (kompensacja) jest możliwe jeżeli jednocześnie dwie osoby są względem siebie zarówno dłużnikiem i wierzycielem. Jednakże potrąceniu mogą ulec tylko wierzytelności, których przedmiotem są pieniądze (czyli (...)
Przepisy obowiązującego kodeksu spółek handlowych dają wierzycielom niewypłacalnych spółek narzędzie, przy użyciu którego wierzyciele mogą zaspokoić sie z majątku członków zarządu. Pociągnięcie do odpowiedzialności członka zarządu za zobowiązania spółki (...)
Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego
Jakie czynności upadłego staną się bezskuteczne? Z woli ustawodawcy bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane (...)
Jak odzyskać pieniądze od upadłego konsumenta?
Z końcem marca 2009 r. wprowadzony został nowy typ postępowania oddłużeniowego, określanego jako upadłość konsumencka. Możliwość tzw. upadłości konsumenckiej mają osoby fizyczne, które nie są przedsiębiorcami. Postępowanie upadłościowe w sprawach konsumenckich, oprócz (...)
Skuteczność oświadczenia o potrąceniu wierzytelności
Prawo cywilne przewiduje szereg instytucji powodujących wygaśnięcie zobowiązania. Jedną z nich jest potrącenie. Jednakże aby potrącenie było skuteczne i przyniosło oczekiwane skutki prawne, a więc wzajemne zaspokojenie się stron zobowiązania, będących względem siebie równocześnie (...)
Wyłączenia rzeczy i praw z masy upadłości - stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r.
Wyłączenie z masy upadłości polega na tym, że pewne określone przez prawo osoby mogą domagać się, by pewne przedmioty przestały być składnikami masy upadłości. Nie należy mylić wyłączenia z masy upadłości z określeniem co wchodzi w skład tej masy, a co do niej nie wchodzi. (...)
Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 1306) wprowadza od 31 grudnia 2014 r. zmiany dotyczące m. in. regulacji prawnej postępowania upadłościowego (...)
Plan spłaty wierzycieli upadłego konsumenta
Kiedy sąd wyda postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli upadłego konsumenta? Zazwyczaj najpierw dłużnik niebędący przedsiębiorcą zostanie zlicytowany (tj. przeprowadzona zostanie likwidacja masy upadłości i zaspokojenie wierzycieli z funduszów masy upadłości), a dopiero (...)
Na czym polega zabezpieczenie hipoteką kaucyjną?
Uwaga! Poniższy artykuł odnosi się do stanu prawnego przed dniem 20 lutego 2011 r. Aktualnie nie ma w prawie hipoteki kaucyjnej. Do hipotek kaucyjnych powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r.o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece (...)
