Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych

Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego opowiedziała się za znowelizowaniem kodeksowych przepisów o umowie ubezpieczenia, a to ze względu na rolę kodeksu, który powinien zawierać, jak to było od początku, ramową regulację umowy ubezpieczenia, jako umowy o ogromnej doniosłości społecznej i gospodarczej. Równocześnie projektowana nowelizacja jest dopełnieniem zmian, jakie dokonane zostały w kodeksowej regulacji stosowania wzorców umów, ogólne warunki umów ubezpieczenia bowiem, jakimi posługują się wszystkie zakłady ubezpieczeń, są wzorcami z art. 384 Kc w brzmieniu, jakie obowiązuje od dnia 1 lipca 2000 r.

Jakimi założeniami kieruje się projekt?

W projektowanej nowelizacji uwzględniono następujące założenia:

• zachowanie zgodności z dorobkiem UE (acquis communautaire), w którym dominuje idea ochrony interesów ubezpieczającego (ubezpieczonego) - niektóre układy podmiotowe stosunków ubezpieczenia (ubezpieczenie na cudzy rachunek, ubezpieczenie na korzyść trzeciego, ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej) angażują interes nie tylko ubezpieczającego, jako strony umowy, ale przede wszystkim osoby trzeciej, dlatego szczególna ochrona objąć powinna w takich układach nie tylko ubezpieczającego, jako typowo „słabszą” stronę umowy, ale i ubezpieczonego, uposażonego i poszkodowanego, ich to bowiem interes jest w istocie przedmiotem ubezpieczenia bądź też ma zostać zaspokojony przez ubezpieczyciela,

• należało uwzględnić  szeroko już stosowane w prawie polskim (a przejęte z dorobku wspólnotowego) przejawy troski o przejrzystość umownego stosunku ubezpieczenia, sprzyjającą realizacji podstawowego prawa konsumenta do informacji i odpowiadające temu obowiązki ubezpieczyciela (zakładu ubezpieczeń).

Jakie zmiany projekt proponuje wprowadzić w kodeksie cywilnym?

Projekt proponuje zmianę art. 384 § 1, która polega na jasnym wysłowieniu zasady, że wzorzec umowy powinien być doręczany drugiej stronie przed jej zawarciem, jedynie to bowiem gwarantuje możliwość zapoznania się z treścią przyszłej umowy. Obecne określenie: „przy zawarciu umowy” interpretowane jest niekiedy tak, że wzorzec umowy udostępniany jest drugiej stronie dopiero w chwili jej podpisywania albo po podpisaniu.

Wobec krytyki art. 384 § 5 kodeksu cywilnego, postanowiono i jego zmienić. Przepis ten wprowadza nie dość usprawiedliwiony wyłom w systemie ochrony prawnej w stosunkach umownych (status prawny konsumenta został przypisany każdemu ubezpieczającemu, a zatem także osobom prawnym oraz także profesjonalistom korzystającym z ubezpieczenia ryzyk w swojej działalności gospodarczej). Jednym ze skutków takiego przypisania jest rozciągnięcie na wszystkie umowy ubezpieczenia  możliwości podważania stosowania klauzul arbitrażowych, a to jest sprzeczne nie tylko z rozpowszechnioną dobrą praktyką, ale także narusza przyjęte przez Polskę zobowiązania międzynarodowe.

Proponowane zmiany mają także wyeliminować z unormowania umowy ubezpieczenia określanie jej strony nazwą: „zakład ubezpieczeń”. Wyjątkowe (wyłącznie w umowie ubezpieczenia) nadanie słowu „zakład” znaczenia podmiotowego („zakład ubezpieczeń”) nie znajduje dostatecznego uzasadnienia i nie jest zgodne z ogólną kodeksową regułą nazewniczą, według której strony umów nazwanych oznaczane są określeniami pochodzącymi od nazwy odnośnej umowy (np. przy sprzedaży - sprzedający, przy najmie - wynajmujący, przy zleceniu - dający zlecenie, przy przewozie - przewoźnik itp.).

Projekt proponuje także uchylenie art. 807 §  2, które jest uzasadnione koniecznością usunięcia z prawa polskiego normy dopuszczającej całkowitą dowolność w ustalaniu treści warunków ubezpieczeń dla stosunków „dotyczących obrotu z zagranicą”, czyli zarówno takich, w których ubezpieczającym jest podmiot zagraniczny, jak i takich, w których występuje „element obcy” w postaci znajdującego się zagranicą przedmiotu ubezpieczenia (np.

dobra osobiste uczestnika wycieczki zagranicznej, rzeczy znajdujące się poza granicami). Po uchyleniu § 2 do umowy ubezpieczenia stosować się będzie ogólna reguła prawa międzynarodowego prywatnego, zgodnie z którą strony każdego rodzaju umowy (poza umowami, w których zobowiązanie dotyczy nieruchomości) mogą poddać swój stosunek wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem.

Proponuje się także zmianę art. 808, która ma na celu stworzenie wyraźnej i nie budzącej wątpliwości interpretacyjnych regulacji umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Chodzi tu o taki „układ osobowy”, w którym ubezpieczający, działając we własnym imieniu, ubezpiecza cudzy interes - majątkowy lub niemajątkowy - (np. ubezpieczenie przez przewoźnika znajdujących się w transporcie towarów albo ubezpieczenie przez przedsiębiorcę zatrudnianych pracowników): rola ubezpieczającego i rola ubezpieczonego przypadają zatem dwu różnym osobom, przy czym identyfikacja ubezpieczonego, jeśli nawet nie został on imienne wskazany w umowie, jest zawsze możliwa, jest on bowiem osobą, której służy objęty ubezpieczeniem interes. Sytuacja prawna (prawa i obowiązki) ubezpieczającego i ubezpieczonego ukształtowana jest odmiennie: na ubezpieczającym ciąży obowiązek zapłaty składki - od czego wolny jest ubezpieczony, który ma natomiast ustawowe uprawnienie żądania świadczenia ubezpieczeniowego wprost od ubezpieczyciela, chyba, że w umowie uzgodniono inaczej, jednakże uzgodnienia takiego nie można dokonać, jeżeli wypadek już zaszedł. W stosunku ubezpieczenia na cudzy rachunek ubezpieczyciel może podnosić mające wpływ na odpowiedzialność ubezpieczeniową zarzuty przeciwko nie tylko kontrahentowi - ubezpieczającemu, ale i przeciwko ubezpieczonemu. Konsekwencją tego jest, że ten ostatni, choć nie jest stroną umowy ubezpieczenia, musi liczyć się z koniecznością wykonywania wynikających z niej tzw. powinności, bo warunkują one uzyskanie świadczenia.

Projekt proponuje także zmianę art. 809 § 1, która jest celowa ze względu na konieczność wyraźnego wskazania, że dokument ubezpieczenia nie jest umową, a tylko potwierdzeniem jej zawarcia, z czego wnioskować można, że umowa może zostać zawarta mimo nie wystawienia takiego dokumentu. Zmiana objęła także usunięcie z przepisu nieużywanych już nazw tego dokumentu.

Obecne unormowanie art. 810 powoduje ten skutek, że milczenie ubezpieczyciela może prowadzić do zawarcia umowy o treści nie aprobowanej przez żadną ze stron, skoro treść ta może odbiegać od oferty ubezpieczającego, a stanowisko ubezpieczyciela pozostaje nieznane. Uchylenie tego przepisu uzasadnione jest uznaniem, że obciążenie ubezpieczyciela konsekwencją „automatycznego” zawarcia umowy na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia, jako swoistą sankcją za brak odpowiedzi na ofertę ubezpieczającego, znajduje usprawiedliwienie tylko w odniesieniu do ubezpieczenia obowiązkowego, wobec czego projektuje się równocześnie unormowanie go w cyt. ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych.

W § 1 i § 21 art. 815 wprowadzono zmianę polegającą na poszerzeniu grona osób, na których ciąży obowiązek udzielenia pełnej, potrzebnej dla oceny ryzyka, informacji o okolicznościach i ich zmianach, o jakie pyta ubezpieczyciel: poza ubezpieczającym obowiązek taki ma jego przedstawiciel oraz ubezpieczony przy umowie zawartej na cudzy rachunek. W § 3 tegoż artykułu zmiany dotyczą:

• powinności przekazywania informacji o odnośnych okolicznościach (i ich zmianach) zgodnie z posiadaną wiedzą, tego tylko bowiem można wymagać od ubezpieczającego (i pozostałych osób), który nie może ponosić ujemnych konsekwencji w razie, gdyby się okazało, że jego wiedza o wchodzących w grę okolicznościach nie była zgodna z prawdą,

• zwolnienia ubezpieczyciela od odpowiedzialności ubezpieczeniowej, które następuje tylko wtedy, gdy okoliczności, o których informacje zostały zatajone lub skłamane, spowodowały zajście konkretnego wypadku ubezpieczeniowego; nie może być uznane za wystarczające to, że okoliczności powyższe wpłynęły na zwiększenie prawdopodobieństwa wypadku w ogólności.

Według twórców projektu art. 816 w obecnym brzmieniu uprzywilejowuje nadmiernie ubezpieczyciela, przyznając mu uprawnienie podwyższenia wymiaru składki (w razie zwiększenia prawdopodobieństwa wypadku ubezpieczeniowego) oraz uprawnienie odpowiedniego zmniejszenia, w takiej sytuacji, należnego odszkodowania, a nawet (w razie zwiększenia bardzo znacznego) prawo odstąpienia od umowy i całkowitej odmowy spełnienia świadczenia ubezpieczeniowego, albo też zmniejszenia tego świadczenia. Takie unormowania nie odpowiadają naturze umowy ubezpieczenia, jako umowy o przejęcie ryzyka.

Zasadne jest wprawdzie dostosowywanie wysokości składki do realnego prawdopodobieństwa zajścia wypadku ubezpieczeniowego, czyli stopnia ryzyka, ale konieczne jest zarazem zachowanie symetrii uprawnień stron sytuacji, gdy po zawarciu umowy prawdopodobieństwo zajścia wypadku ulega zmianie. Trzeba także pozostawić każdej ze stron możliwość „wycofania się” z umowy w razie nieakceptowania zmiany wysokości składki.

Art. 818 w projektowanym brzmieniu zawiera wyczerpujące unormowanie obowiązku powiadomienia ubezpieczyciela o zaistniałym wypadku, czego brak w obecnej regulacji. Na unormowanie to składają się następujące elementy:

• długość terminu na zawiadomienie może określać umowa (ogólne warunki ubezpieczenia),

• obowiązkiem terminowego zawiadomienia przy umowie na cudzy rachunek można obciążyć zarówno ubezpieczającego jak i ubezpieczonego, chyba że ten drugi nie wie o zawarciu tej umowy,

• wina umyślna lub rażące niedbalstwo obowiązanego powodujące niewykonanie obowiązku terminowego zawiadomienia są sankcjonowane w ten sposób, że ubezpieczyciel może pomniejszyć swoje świadczenie o taką kwotę, jakiej nie byłby zobowiązany wypłacić, gdyby został terminowo zawiadomiony o wypadku,

• powyższe skutki nie następują, jeżeli ubezpieczyciel w terminie umownym skądinąd dowiedział się o okolicznościach objętych obowiązkiem zawiadomienia, jego interes bowiem sprowadza się do pozyskania wiedzy (§ 4),  nie jest natomiast istotne, czy odnośna wiadomość została „urzędowo stwierdzona”, jak tego wymaga obecne unormowanie.

W art. 822, regulującym umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej projekt dotyczy zmian trzech pierwszych paragrafów oraz dodania dwu nowych.
Zmiana w § 1 tego przepisu ma charakter werbalny i jest konsekwencją projektowanej zmiany art. 808 § 1 („umowa na cudzy rachunek”).

Zmiana § 2 tego przepisu polega na wyraźnym nadaniu mu charakteru dyspozytywnego, strony zatem - zgodnie z generalną zasadą swobody umów - mogą uzgodnić m.in. objęcie umową następstw także takich zdarzeń, które nastąpiły przed jej zawarciem, natomiast w braku takiego uzgodnienia odpowiedzialność ubezpieczyciela może objąć jedynie te szkody, jakie były następstwem wypadku zaistniałego w okresie ubezpieczenia.

Dodanie § 5 uzasadnione jest potrzebą polepszenia ochrony osoby poszkodowanej, co jest właściwym celem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Przeciwko takiej osobie ubezpieczyciel nie będzie mógł podnieść zarzutu, że ubezpieczający (lub ubezpieczony) naruszył obowiązki z umowy ubezpieczenia, jeżeli naruszenie takie nastąpiło już po zajściu wypadku.

Dodano § 6, przyznający ubezpieczycielowi tzw. roszczenie zwrotne (regres) w stosunku do ubezpieczającego (lub ubezpieczonego) w razie, gdy osoba ta wyrządziła szkodę umyślnie. Zgodnie z art. 9 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych szkody wyrządzone umyślnie lub w wypadku rażącego niedbalstwa są również objęte odpowiedzialnością ubezpieczyciela, musi on zatem w takich razach móc skorzystać z ustawowego regresu wobec winnego.

Art. 824[1] § 2 w obecnym brzmieniu zawiera unormowanie bardzo niekorzystne dla ubezpieczonego w sytuacji tzw. podwójnego (wielokrotnego) ubezpieczenia na sumy, które łącznie przewyższają ubezpieczeniową wartość przedmiotu, bowiem odpowiedzialność każdego ubezpieczyciela ulega stosunkowej redukcji. W rezultacie jeśli jeden z ubezpieczycieli okaże się niewypłacalny albo odmówi wypłaty odszkodowania - ubezpieczający (ubezpieczony) nie uzyska pełnej ochrony mimo, że wywiązał się w całości z obowiązku płacenia składek z obu (lub większej liczby) umów.

Zmiana tego przepisu prowadzi do polepszenia sytuacji ubezpieczającego (ubezpieczonego): przy pełnym respektowaniu zasady, że odszkodowanie nie może być wyższe od poniesionej szkody (art. 8241  1), uprawniony może żądać jego zapłaty (w całości albo w częściach) od jednego lub obu (względnie od większej liczby) ubezpieczycieli, natomiast zasada stosunkowego podziału odpowiedzialności między ubezpieczycielami dotyczy tylko ich wzajemnych rozliczeń. Ewentualna niewypłacalność któregoś z ubezpieczycieli redukowałaby jedynie stopień faktycznego zmniejszenia ryzyka, jakie w sytuacji podwójnego ubezpieczenia przypada na każdego z ubezpieczycieli.

W obowiązującym art. 826 na ubezpieczającego (ubezpieczonego) nakłada się nadmierne obowiązki w zakresie traktowania ubezpieczonego mienia po zajściu wypadku powodującego szkodę, wymaga się mianowicie od ubezpieczającego, ażeby użył „wszelkich dostępnych mu środków” w celu zabezpieczenia bezpośrednio zagrożonego mienia przed szkodą oraz  zmniejszenia rozmiarów szkody już zaistniałej. Niewykonanie tego obowiązku w następstwie rażącego niedbalstwa jest sankcjonowane utratą prawa do odszkodowania.

Projektowane zmiany unormowania obejmują:

• rezygnację z ogólnikowego określenia: „użycie wszelkich dostępnych środków” i przyjęcie, że wymagane środki powinny być skonkretyzowane („określone”) w umowie ubezpieczenia lub ogólnych warunkach ubezpieczenia,

• rozbudowanie celów, dla osiągnięcia których mogą być wskazane konkretne środki: ratowanie przedmiotu ubezpieczenia, zapobieżenie szkodzie, zmniejszenie rozmiarów szkody już zaistniałej, zabezpieczenie możności dochodzenia roszczeń odszkodowawczych wobec osób za tę szkodę odpowiedzialnych - co daje szansę realizacji roszczeń regresowych,

• obwarowanie sankcją niewykonania powyższych obowiązków zarówno skutkiem rażącego niedbalstwa jak i umyślności, przy równoczesnym ograniczeniu sankcji polegającym na tym, że ubezpieczyciel staje się wolny od odpowiedzialności jedynie w takim zakresie, w jakim szkody były następstwem zawinionego niezastosowania wskazanych środków (pomija się przy tym przewidzianą w obecnym unormowaniu możliwość wypłaty w tychże warunkach całości lub części odszkodowania li-tylko ze względu  na zasady współżycia społecznego i interesy gospodarki narodowej - jako nie odpowiadającą wymogom gospodarki rynkowej),

• obciążenie ubezpieczyciela obowiązkiem zwrotu kosztów (jednak tylko w granicach sumy ubezpieczenia) zastosowania nakazanych środków, jeżeli były celowe, choćby okazały się bezskuteczne;  przenosi to na ubezpieczyciela ryzyko trafności doboru właściwych środków, jakie wskazuje i ryzyko ich skuteczności. Przepisowi temu nadaje się charakter semidyspozytywny, strony mogą wprowadzić w tej kwestii do umowy (lub ogólnych warunków ubezpieczenia) postanowienia bardziej korzystne dla ubezpieczającego,

• ze względu na umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek przepisy wszystkich powyższych paragrafów mają zastosowanie także do ubezpieczonego.

Źródło:

• Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości.