Przestępstwo przedmiotem odpowiedzialności karnej
„Wiedzę buduje się z faktów, jak dom z kamienia;
Ale zbiór faktów nie jest wiedzą, jak stos kamieni nie jest domem"
Jules Henri Pioncaré1
Pewnego zimowego popołudnia Kleofas wyszedł na spacer. Wybrał się swoją ulubioną ścieżkę prowadzącą do latarni morskiej tuż nad brzegiem klifu. Jednak tego dnia mężczyzna czuł dziwny niepokój, chociaż nie wiedział dlaczego. Będąc już przy latarni zobaczył, że coś leży na plaży. Gdy podszedł do tego miejsca ujrzał, iż jest to człowiek, martwy człowiek...
I od tego momentu, a nawet już wcześniej zaczyna się odpowiedzialność karna. Oczywiście, jednak żeby można było pociągnąć kogoś do odpowiedzialności należy znaleźć sprawcę. Wówczas to na organach tj. policja, prokuratura ciąży obowiązek, zgodnie z art.10 kpk w zw. z art. 298 kpk, wykrycie, ujęcie sprawcy, wyjaśnienie okoliczności czynu, zebranie, zabezpieczenie materiału dowodowego.
Mając zwłoki można stworzyć szereg wersji kryminalistycznych, zgodnie z którymi znaleziony przez Kleofasa człowiek mógł popełnić samobójstwo, ulec nieszczęśliwemu wypadkowi, zostać zabitym, umrzeć z przyczyn naturalnych. W zależności od powyższych sytuacji odpowiedzialność karna będzie się różnie kształtować - od jej braku (w przypadku przyczyn naturalnych, samobójstwa - sprawca sam pozbawił się życia, a obecny kodeks karny nie penalizuje tego czynu, jednak jeśli ktoś przyczynił się do tego będzie ponosił skutki swojego postępowania2) aż do kary wymienionej w art. 148 kk tj. m. in. dożywotniego pozbawienia wolności.
A czym jest odpowiedzialność karna? Zgodnie z definicją sensu strico pod tym pojęciem należy rozumieć ponoszenie konsekwencji określonych przez prawo karne, zaś objęcie odpowiedzialnością wykroczeń statuuje odpowiedzialność sensu largo (polega na wykonaniu jakiegokolwiek środka reakcji karnej, orzeczonego w odpowiedzi na czyn zabroniony).3
Odpowiedzialność karna niewątpliwie wiąże się z przestępstwem4. Dopiero, gdy ktoś postąpi niezgodnie z wyznaczonymi ramami zawartymi w kodeksie karnym zaczyna się, a dokładniej policja, prokuratura, sąd zastanawiać się co zrobić z tym czynem. Wobec tego należy się zastanowić czym jest przestępstwo, ponieważ to ono stanowi punkt wyjścia do odpowiedzialności karnej.
Obowiązujący w Polsce kodeks karny nie zawiera definicji przestępstwa, jednak na podstawie analizy art. 1 kk oraz innych przepisów części ogólnej można wywieść, iż przestępstwo to czyn (człowieka zabroniony) przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy5.
Gdy definicja przestępstwa została już przedstawiona, a zanim przystąpię do omawiania jej poszczególnych elementów warto wskazać jak wygląda jego struktura. Można wskazać podmiot, przedmiot, stronę przedmiotową oraz stronę podmiotową. Stanowią one ustawowe znamiona przestępstwa, które muszą zostać wyczerpane i udowodnione by można mówić o odpowiedzialności karnej. Do wyżej wskazanych znamion nawiążę podczas rozważań nad częściami definicji.
To co nazwiemy przestępstwem i do niego zaliczymy głównie zależy od nas6, to społeczeństwo kształtuje normy moralne, przekształcane w normy prawne, których przejawem są czyny usytuowane w kodeksie karnym. Świadczy o tym karalność osób dopuszczających się zabójstwa (art. 148 kk), namowy do samobójstwa (art. 151 kk), a brak penalizacji samobójstwa7. Nils Christi wyraża swój pogląd w książce „Dogodna ilość przestępstw" słowami: „Przestępstwo nie istnieje. Istnieją tylko czyny, czyny, którym w zależności od ram społecznych nadajemy bardzo różne znaczenie. Czyny i znaczenie im przydawane to dane, którymi dysponujemy", a także „czyny nie tyle są, co stają się.
Ludzie nie tyle są, co się stają. Zachowania same w sobie są naturalne, to my nadjemy im znaczenie"8. Howard S. Becker traktuje przestępstwo jako dewiację, któremu to ludzie nadali określone znaczenie, w procesie interakcji. To społeczeństwo kreuje, nadaje etykiety zachowaniom. Jednak Howard Becker nie twierdzi, że zabójstwo czy narkomania nie istniały by, gdyby nie były tak nazwane, a jedynie nie byłby tym czym są, bez nadanych z zewnątrz znaczeń. Wynika z tego, iż zjawiska społeczne istnieją niezależnie od ocen, jednak to ocena pozwala je poklasyfikować np. bez uwzględnienia kryterium normatywnego nie można odróżnić linczu od egzekucji. W obu zdarzeniach umiera człowiek, jednak to te pierwsze jest przestępstwem, a drugie wykonaniem prawa9. Dlatego powinniśmy o tym pamiętać kształtując zwłaszcza część szczególną kodeksu karnego.
Konstytucja w art. 42 stanowi, iż odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Przepis ten wyraża zasady tj. nullum crimen sine lege scripta i lex retro non agit. Dopuszczalny jest wyjątek, który nie narusza istoty zasad. Konstytucja bowiem dopuszcza możliwość odpowiedzialności karnej za czyn uznany przez późniejszą ustawę za podlegający karze, o ile w czasie jego popełnienia był on uznawany za przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
Artykuł 42 ustala także pewne zasady z zakresu postępowania przed sądami. Pierwszą z nich jest prawo do obrony, które przysługuje we wszystkich stadiach postępowania karnego, a polega ono na możliwości przedstawiania przez podejrzanego/oskarżonego dowodów, świadków, a także posiadania obrońcy. Może to być obrońca z wyboru albo ustalony z urzędu, również art. 6 kpk statuuje tę zasadę.
Druga bardzo ważna zasada uznawana powszechnie w demokratycznych systemach ustrojowych to domniemanie niewinności zatrzymanego. Konstytucja nakazuje za niewinnego uważać każdego zatrzymanego dopóki sąd prawomocnym wyrokiem winy tej nie stwierdzi10, do której to przejaw jest zawarty w art. 5 § 1kpk. Nie można zapominać o § 2 art. 5 kpk, który zawiera zasadę in dubio pro reo.
A jak kształtuje się odpowiedzialność karna za przestępstwo? Otóż zgodnie z art. 1 § 1 kk odpowiedzialności karnej podlega TEN KTO je popełnia. Oznacza to odpowiedzialność indywidualną i osobistą. A zatem przestępstwo jest własnym czynem sprawcy - czego przejaw jest widoczny w przepisach o współsprawstwie, podżeganiu, pomocnictwie, mianowicie obowiązuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej osób współdziałających, jak wynika z art. 21 kk, a w art. 55 kk zawarta jest zasada indywidualizacji kary. Odpowiedzialność karna ma charakter osobisty, a to znaczy, że nikt inny niż sprawca nie może przejąć jej na siebie. Dlatego też art. 239 kk traktuje odbywanie za skazanego kary jako poplecznictwo. Tę zasadę można wywodzić „z samej istoty kary i innych środków reakcji karnej, regulacji mających na celu zapobieżenie odbywaniu kary przez osobę inną niż skazany oraz ustanowienie kary za ponoszenie cudzej odpowiedzialności karnej, w szczególności za odbywanie kary skazanego"11. Realizując tę zasadę w praktyce nie oznacza, że skutki skazania nie dotkną innych osób, zwłaszcza rodziny.
A kto może być skazanym? Sprawca - odpowiedź wydaje się oczywista. Musi to być osoba fizyczna (człowiek), która osiągnęła odpowiedni wiek by podlegać karze zawartej w kodeksie karnym. Tym wyznacznikiem jest ukończenie 17 roku życia (dorosły) zgodnie z art. 10 § 1 kk12, jednakże już ten sam artykuł w § 2 przewiduje wyjątki. Otóż nieletni, który ukończył 15 rok życia w chwili czynu i popełni czyn wypełniający znamiona jednego z przestępstw enumeratywnie wyliczonych w tym przepisie może odpowiadać na zasadach kodeksu, gdy okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego warunki i właściwości osobiste przemawiają za jego ukaraniem. Wszystkie te przesłanki muszą zostać spełnione łącznie. Są to poważne przestępstwa i często popełniane przez sprawców nieletnich, z wyjątkową brutalnością oraz okrucieństwem. Zostały one wyliczone przez podanie konkretnych typów przestępstw np. art. 148 § 1, 2, 3, art. 156 §1, 3, art. 197 § 2 kk, art.
280 kk. Do art. 10 § 2 przewidziane są zmiany, a mianowicie poszerzenie odpowiedzialności karnej nieletniego o § 4 art. 197 kk, co wydaje się uzasadnioną zmianą, gdyż zawarty w nim jest typ kwalifikowany w stosunku do przestępstwa z § 3, „powstaje paradoksalna sytuacja, kiedy to nieletni sprawca, który dopuścił się czynu o większej szkodliwości społecznej (zgwałcenie wspólnie z inną osobą popełnione ze szczególnym okrucieństwem), nie poniesie odpowiedzialności karnej, zaś nieletni sprawca (przy spełnieniu pozostałych przesłanek z art. 10 § 2 k.k.), który popełnił czyn o mniejszej społecznej szkodliwości (popełnił czyn wspólnie z inną osobą, ale nie działał ze szczególnym okrucieństwem), będzie mógł taką odpowiedzialność ponieść"13.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich ma na celu zapobieganie demoralizacji nieletnich - którego to pojęcia (nieletni) używa w trzech znaczeniach. Jest to osoba do 18 roku życia, wobec której stosuje się środki wychowawcze w związku z zapobieganiem demoralizacji. Ponadto jest to osoba pomiędzy 13., a 17 rokiem życia wobec której toczy się postępowanie o czyny karalne art. 1 § 2 pkt 2 UNIel. Wreszcie, jest to osoba do 21 roku życia wobec której wykonuje się orzeczone środki karne lub poprawcze.
Kodeks posługuje się pojęciem „młodociany", którego definicję znajduje się w art. 115 § 10 kk, a oznacza on sprawcę, który nie ukończył 21 lat w chwili czynu i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego, który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest odmiennie niż inni sprawcy, kładąc nacisk przy wymierzaniu kary na cele wychowawcze - art. 54 § 1 kk.
Odpowiedzialności karnej podlegają także podmioty zbiorowe na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Są to podmioty wymienione w art. 2 ustawy czyli osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, a także spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.
Odpowiedzialność ich kształtuje się na zasadzie subsydiarności, za czyny określone w art. 16 ustawy. Sankcje są określone w art. 7-9 - podmiot zbiorowy podlega karze pieniężnej w wysokości od 1.000 do 20.000.000 złotych, nie wyższej jednak niż 10 % przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, orzeka się wobec niej przepadek przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, a także korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego oraz równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego, a także zakazy np. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń.
Wracając do definicji przestępstwa. Pierwszym jej elementem jest czyn. Jest to zachowanie (działanie lub zaniechanie) uzewnętrznione i pod kontrolą woli. Brak jednego z tych elementów stanowi brak czynu, co wydaje się zrozumiałe, gdyż nie karze się np. za myśli, poglądy, posiadanie pewnych właściwości fizycznych14. Nie należy tego mylić z zautomatyzowaniem ruchów np. operatora maszyny, gdyż czynności takie przynajmniej potencjalnie pozostają pod kontrolą świadomości i woli15.
Jednak nie każde uzewnętrznione zjawisko jest czynem, w szczególności nim nie jest zachowanie się pod wpływem przymusu bezwzględnego / nieodpornego (vis absoluta), gdyż sprawca nie ma swobody wyboru zachowania. Świadczy o tym wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 czerwca 1999 r. - „czynem może być tylko zachowanie się człowieka będące wytworem jego woli, a zachowania (ruchy) wykonywane pod wpływem siły zewnętrznej - przymusu fizycznego - czynem nie są, o ile sprawca sile tej nie mógł się oprzeć"16. Wynika z powyższego, że odruchy bezwarunkowe nie są czynami, a także poprzez zastosowanie konstrukcji vis absoluta nie są czynami np. wypowiedzi osoby, której przymusowo wstrzyknięto narkotyk .
Jednak od przymusu nieodpornego należy odróżnić przymus względny / odporny (vis compulsiva), polegającym na tym, że sprawca ma wybór zachowania, ale jest on drastycznie ograniczony. Przykładem takiego rodzaju jest stosowanie groźby, przymusu np. ujawnienie tajemnicy państwowej przez osobę torturowaną. Wynika z tego, iż mamy do czynienia z czynem, ale niezawinionym, co będzie stanowiło przesłankę braku odpowiedzialności karnej.
Ponadto czyn jest zabroniony. Definicję czynu zabronionego znajduje się w art. 115 § 1 kk - jest to zachowanie o znamionach określonych w ustawie. To właśnie ustawa - kodek karny, określa jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, dzieląc je na zbrodnie i występki. Art. 7 kk przedstawia ten podział, a zgodnie z § 2 zbrodnią jest czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat (dolna granica ustawowego zagrożenia) np. zbrodnią jest rozbój z użyciem broni, zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 - art. 280 § 2 kk. Zaś występkiem zgodnie z § 3 jest czyn zagrożony karą (górna granica zagrożenia) przekraczającą jeden miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny powyżej 30 stawek dziennych (i powyżej 5 tys. zł) np. przestępstwo rozboju zagrożone karą pozbawienia wolności od 2 lat do 12 - art. 280 § 1.
Z przytoczonej przeze mnie definicji, a zgodnie z art. 1 § 1 kk źródłem prawa karnego może być tylko akt prawny rangi ustawowej. Normy niższego rzędu mają charakter dopełniający. Zasada nullum crimen sine lege scripta ma charakter konstytucyjny, odwołuje się do niej art. 42 Konstytucji (wcześniej omawiamy) i wynikają z niej trzy postulaty: typizacji czynów zabronionych tylko przez ustawę, maksymalnej określoności tworzonych trzonów, zakazu stosowania analogii i wykładni rozszerzającej na niekorzyść sprawcy17. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego dobitnie podkreśla wyłączność ustawową w określaniu ustawowych znamion czynu zabronionego, stwierdzając, że „im silniej regulacja ustawowa dotyczy kwestii podstawowych dla pozycji jednostki , tym szersza musi być regulacja ustawowa i tym mniej miejsca pozostaje dla odesłań do aktów wykonawczych"18.
Ustawodawca domaga się określonego zachowania, wobec czego stwarza w normie prawnej nakaz lub zakaz zmierzający w kierunku tego stanu rzeczy. Dla określenia bezprawia zachowania sprzecznego z normą istotne są aspekty negatywnego wartościowania: ujemna ocena czynu wynikającego z przyjętego systemu wartości oraz ujemna ocena czynu wynikająca z samego nieposłuszeństwa wobec ustawodawcy19. Sprzeczność z normą jest koniecznym warunkiem dla uznania bezprawia czynu, a także brak okoliczności usprawiedliwiających poświęcenie jednego dobra prawnego dla ratowania innego. To właśnie kontratypy wyłączają odpowiedzialność karną, mimo iż dany czyn wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu, a zatem jego przestępność można podzielić na ustawowe i poza ustawowe, do których zaliczyć można zgodę pokrzywdzonego - dysponenta dobrem (zgoda wyrażona świadomie i dobrowolnie, istniejąca w chwili czynu, można dysponować takimi dobrami jak mienie, wolność, cześć - wąski zakres), czynności lecznicze (zgoda pac jęta - możliwe odstępstwa, działanie lege artis oraz w celu leczniczym), karcenie(cielesne - powtarzając za prof. Lechem Gardockim tylko i wyłącznie rodzice w celu wychowawczym oraz słowne), sport, zwyczaj. Te pierwsze dzielą się na kodeksowe (kodeks karny) i znajdujące się poza kodeksem karnym (szczególne uprawnienia - zawarte w różnych ustawach i przyznające uprawnienia różnym podmiotom, dzielą się na prywatne np. dozwolona samopomoc oraz służbowe np. uprawnienia do zastosowania prowokacji przez policję). Do kontratypów kodeksowych zalicza się obronę konieczną art. 25 kk, stan wyższej konieczności art. 26 § 1 kk, eksperyment art. 27 kk i ostateczną potrzebę art. 319 kk.
Istotą stanu wyższej konieczności i obrony koniecznej jest prawo do poświęcenia jednego dobra dla ratowania innego. Źródłem stanu wyższej konieczności może być jakiekolwiek zachowanie zagrażające bezpośrednio niebezpieczeństwo. Działanie odpierające niebezpieczeństwo jest dozwolone, gdy niebezpieczeństwa nie da się uniknąć w winny sposób, jednakże między tymi dobrami musi istnieć proporcja, tzw. dobro poświęcane jest mniejsze od ratowanego - art. 26 § 1, nie popełnia przestępstwa także ten kto poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej (dobro ratowane jest wartości równej lub wyższej od dobra ratowanego) - art. 26 § 2 kk, działanie to jest nielegalne, jednak wyłączona jest wina.
Zaś przy obronie koniecznej musi zaistnieć zbieżność czasowa między zamachem, a jego odparciem. Ponadto zamach ten musi być bezprawny tzw. nielegalne jest działanie człowieka. W odróżnieniu od stanu wyższej konieczności obronę konieczną można stosować, gdy jest inne rozwiązanie, nie obowiązuje zasada subsydiarności, jednak środki stosowane muszą być konieczne, a zarazem współmierne do niebezpieczeństwa jakie stwarza zamach. „Dla zaistnienia obrony koniecznej koniecznym jest, aby sprawca działał z zamiarem obrony bezpośrednio zaatakowanego dobra prawnego. Wszelkie działania przedsięwzięte w celu odwzajemnienia krzywd doznanych uprzednio (...) nie mają charakteru obronnego. Niezbędnym, podmiotowym elementem obrony koniecznej jest działanie z woli obrony, a nie z woli odwetu. Niezbędnym elementem podmiotowym obrony koniecznej jest, aby akcja broniącego się wynikała ze świadomości, że odpiera on zamach i podyktowana była wolą obrony. Ten podmiotowy element działania w obronie koniecznej ułatwia rozgraniczenie rzeczywistych działań obronnych od społecznie negatywnych aktów zemsty, samosądu lub chuligaństwa"20.
Przy przekroczeniu granic przy kontratypie z art. 26 kk, przekroczenie zasady subsydiarności i proporcji dóbr (eksces intensywny) oraz braku bezpośredniości odparcia niebezpieczeństwa (eksces ekscensywny) powstaje przestępstwo, mimo to sąd może złagodzić nadzwyczajnie karę lub od niej odstąpić zgodnie z art. 26 § 3 kk, jednak nie stosuje się tego gdy sprawca ma szczególny obowiązek chronić to dobro nawet z narażeniem siebie na niebezpieczeństwo osobiste, jak stanowi § 4 tego artykułu. W wypadku obrony koniecznej, gdy obrona nastąpi środkami ponad konieczność (eksces intensywny) oraz wystąpi rozbieżność między zamachem, a obroną (eksces ekscensywny) powstanie przestępstwo, ale sąd może złagodzić nadzwyczajnie karę lub od niej odstąpić, gdy przekroczenie granicy spowodowane było strachem lub wzburzeniem usprawiedliwionym okolicznościami- art. 25 § 2 i 3 kk.
Eksperyment jest legalny, gdy spodziewana korzyść ma istotne znaczenie, pozwala jej oczekiwać aktualny stan wiedzy, przeprowadzony jest zgodnie z bieżącymi zasadami wiedzy w danej dziedzinie w celu poznawczym a gdy wymaga udziału człowieka wyraził on swoją zgodę, którą może w każdej chwili cofnąć, zgodnie z brzmieniem art. 27 kk.
Kolejnym kontratypem jest ostateczna potrzeba - art. 319 kk. Stanowi ono wymuszenie posłuszeństwa dla rozkazu, którego treść jest legalna i wydał go ten kto miał do tego uprawnienia, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego przeciwdziałania, a posłuchu nie można osiągnąć w inny sposób.
Jak stwierdza art. 1 § 3 kk, przestępstwem jest tylko czyn zawiniony - nullum crimen sine lege to fundamentalna zasada prawa karnego. Wina zachodzi wówczas gdy sprawcy można postawić zarzut z danego czynu zabronionego. Zdaniem Sądu Najwyższego „sprawca ponosi odpowiedzialność karną za popełniony czyn tylko na tyle , na ile można mu postawić zarzut, a więc i zakres odpowiedzialności wyznaczają zasady subiektywizacji i indywidualizacji".21 Aby móc przypisać winę sprawcy należy znaleźć przesłanki jej przypisania. Pierwszą z nich jest podmiotowa zdolność sprawcy do ponoszenia odpowiedzialności karnej, warunkowana osiągnięciem określonego wieku wskazującego na jego dojrzałość - art. 10 kk. Następnie, zdolność do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swym postępowaniem, art. 31 kk, który wyznacza odpowiedzialność w wyniku niepoczytalności. Gdy zostanie udowodniona dowolna kombinacja elementów biologicznych z psychicznymi, zostanie wyłączona wina w chwili czynu (skutek umorzenie postępowania). § 2 kreuje poczytalność ograniczoną - sprawca potrafi rozpoznać znaczenie czynu lub ma możliwość pokierowania postępowaniem, jednak jest to w znacznym stopniu ograniczona, wobec tego powstaje przestępstwo - zmniejsza to winę sprawcy (sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę). Gdy sprawca wprowadza się w stan odurzenia i mógł przewidzieć, iż zmniejszy lub ograniczy to jego poczytalność, nie wyłącza to winy - fikcja pełnej poczytalności (art. 31 § 3 kk). Kolejną przesłanką jest rozpoznawalność bezprawności (błąd co do prawa) art. 30 kk - nieświadomość, iż dane zachowanie jest przestępstwem i urojenie bezprawności czynu (nieusprawiedliwiony błąd: jest wina, jest przestępstwo, ale sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę, usprawiedliwiony: sprawca zachował należytą staranność, a i tak nie dało się go uniknąć - wyłączenie winy). Także musi zaistnieć brak usprawiedliwionego błędu co do okoliczności wyłączającej bezprawność albo winę (błąd co do kontratypu) art. 29 kk.
Przy usprawiedliwionym błędzie nie ma winy, a co za tym idzie nie ma przestępstwa, jednak gdy jest on nieusprawiedliwiony, jest przestępstwo, ale sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę. Okolicznością wyłączająca winę jest błąd co do znamion zawarty w art. 28 kk. We wskazanym przepisie w § 1 zawarty jest błąd (istotny) co do faktu, sprawca nieświadomie wyczerpuje znamiona przestępstwa, jednak nie ma złego zamiaru, co wyłącza to umyślność (nie ma to zastosowania do przestępstw nieumyślnych).A w § 2 zawarty jest błąd co do okoliczności wpływających na łagodniejszą kwalifikację prawną czynu - sprawca uraja, że zachodzi okoliczność łagodząca karalność. Błąd usprawiedliwiony - sprawca odpowiada z łagodniejszego przepisu, a przy błędzie nieusprawiedliwionym odpowiada surowiej. Kolejną przesłanką mającą wpływ na zarzucalność czynu sprawcy jest wymagalność zgodnego z prawem zachowania art. 26 § 2 kk 22.
Winę należy odróżnić od strony podmiotowej przestępstwa, odnoszącej się do stosunku sprawca - czyn. Art. 9 § 1 i 2 określa na czym polega umyślne lub nieumyślne popełnienie przestępstwa. Sąd Najwyższy stwierdził: „(...) zamiar zarówno bezpośredni, jak i ewentualny oznacza zjawisko obiektywnej rzeczywistości, realny przebieg procesów psychicznych, nie jest zaś pojęciem z dziedziny ocen czy też z dziedziny wartości"23. Treścią umyślności jest zamiar popełnienia czynu zabronionego, czyli zrealizowania rzeczywistości objętej znamionami jego strony przedmiotowej. Rozróżnia dwie formy zamiaru: bezpośredni i ewentualny. Zamiar bezpośredni polega na tym, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Odmianą zamiaru bezpośredniego jest także tzw. zamiar kierunkowy, do którego znamion należy działanie w określonym celu lub z jakiegoś powodu. Zamiar ewentualny polega na tym, że sprawca wprawdzie nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje realną możliwość jego popełnienia i na to się godzi. W zakresie nieumyślnych form winy rozróżnia się lekkomyślność i niedbalstwo. W klasycznym ujęciu lekkomyślność polega na tym, że sprawca, który nie ma zamiaru popełnienia czynu zabronionego, przewiduje, że jego zachowanie się może wypełnić znamiona takiego czynu, jednakże przypuszcza, że tego uniknie. Niedbalstwo, natomiast polega na tym, iż sprawca wprawdzie nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, ale powinien i mógł to przewidzieć. § 3 art. 9 przewiduje winę mieszaną (kombinowaną, culpa dolo exorta). Jest to konstrukcja czynu umyślno-nieumyślnego (całe przestępstwo jest umyślne).
Warto też wspomnieć, iż pojęcie winy w prawie materialnym jest węższe niż na gruncie prawa karnego procesowego. Wina tam jest sumą przesłanek, które muszą być spełnione, by sprawca mógł ponieść odpowiedzialność karną.
Ostatnim elementem definicji przestępstwa jest społeczna szkodliwość czynu. Zgodnie z art. 1 § 2 kk nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Dotyczy to czynu zabronionego wypełniającego warunki materialnej definicji przestępstwa, którego bezprawność, wina nie zostały wyłączeniu, wówczas postępowanie karne ulega umorzeniu zgodnie z art. 17 § 1 pkt 3 kpk (orzekanie na rozprawie - wyrok umarzający art. 414 § 1 kpk)24. Jak już wspomniałam wyróżniamy formalną i materialną definicję przestępstwa. Kryterium odróżniającym je jest występowanie społecznej szkodliwości przy materialnej definicji. Kryteria społecznej szkodliwości zawarte są w art. 115 § 2 kk i zgodnie z tym przepisem okolicznościami tymi są : rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, waga naruszonych przez sprawcę obowiązków, postać zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia. „Szczególnym zadaniem sędziów jest ocena stopnia społecznej szkodliwości przestępstwa w ramach przyjmowanej kwalifikacji prawnej, by czyny błahe zostały odróżnione od poważnych, a każdy z nich został odpowiednio ukarany. Oceny tej nie można sprowadzać do ogólników, ale wskazać należy, jakie są jej konkretne kryteria, a uwzględnić w niej trzeba zwłaszcza szkodę poniesioną przez ofiarę, bo to właśnie szkoda (krzywda ofiary) jest najczęściej powodem ukarania"25.
Społeczna szkodliwość czynu podlega ocenie nie tylko w płaszczyźnie uchylenia odpowiedzialności z powodu jej znikomości, lecz również przy stosowaniu kar i środków karnych. Zgodnie z art. 53 § 1 kk i art. 56 kk, stopień społecznej szkodliwości popełnionego czynu stanowi jedną z głównych przesłanek wymiaru kary i środków karnych, a ponadto do przesłanek stosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania oraz orzekania środka karnego zamiast kary należy wymaganie, aby ten stopień nie był „znaczny" - art. 66 § 1 kk i art. 59 kk26.
Od materialnej i formalnej definicji przestępstwa należy odróżnić przestępstwa materialne i formalne. Do znamion pierwszej grupy należy skutek np. art. 148 kk - należy udowodnić, że sprawca zachował się w określony sposób i w wyniku tego zachowania osoba zmarła (związek przyczynowy27), zaś przy przestępstwach formalnych nie jest ważny skutek np. art. 263 § 2 kk przestępstwo nielegalnego posiadania broni, ważny jest san fakt posiadania.
Sytuacje, w których odpowiedzialność karna następuje i występuje zależy od tego co znajdzie się w kodeksie karnym, jakie czyny zostaną uznane za przestępstwo. Przy tym powinno się pamiętać o subsydiarności prawa karnego kreując odpowiedzialność karną za te czyny. Wobec tego wydaje się uzasadnione zmniejszanie zakresu kryminalizacji przestępstwa zniesławienia (art. 212 kk) w orzecznictwie europejskim, gdyż tego typu sprawy mogą być rozwiązywane na gruncie np. prawa cywilnego.
Autor: Aneta Mikołajczyk WPiA UW, członek Koła Naukowego Prawa Karnego TEMIDA
1 Jules Henri Poincaré (1854 - 1912), francuski matematyk, fizyk, astronom i filozof nauki.
2 Pisząc o „przyczynieniu się innej osoby" miałam na myśli formy zjawiskowe przestępstwa zgodnie z art. 18 kk. Odpowiedzialność karna kształtuje się na podstawie art. 19 kk, a mianowicie za podżeganie lub pomocnictwo sąd wymierza karę w granicach przewidzianych za sprawstwo, jednakże może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary za pomocnictwo. Nie trzeba się jednak powoływać na formy zjawiskowe, ponieważ art. 151 kk karze za namowę i pomoc do samobójstwa.
3 Andrzej Marek: Kodeks karny. Komentarz, LEX, 2007, wyd. IV, stan prawny na 15. 03.2007 r.
4 W niniejszej pracy zostanie pominięta problematyka odpowiedzialności przewidzianej w prawie wykroczeń.
5 Lech Gardocki: Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa 2007, s.47
6 Nas oznacza proces ustawodawczy.
7 Są to bardzo jaskrawe przykłady czynów, których nie akceptuje się ze względów moralnych, a które również prawo karne penalizuje.
8 Nils Christie: Dogodna ilość przestępstw, Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Warszawa 2004, s. 15-17
9 Janina Błachut, Andrzej Gaberle, Krzysztof Krajewski: Kryminologia, Arche, Gdańsk 2006, s. 135-137
10 Skrzydło Wiesław: Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Zakamycze, 2002, LEX
11 Radosław Giętkowski: Zasada osobistej odpowiedzialnośc karnej, PiP 5/2009, s. 73-82
12 Osoba, która ukończyła 17 lat jest jeszcze dzieckiem zgodnie z art.1 Konwencji Praw Dziecka, punktem granicznym jest ukończenie 18 roku życia, również art. 10 kc wyznacza ukończenie 18 lat jako wyznacznik pełnoletności.
13 Magdalena Budyn-Kulik, Patrycja Kozłowska-Kalisz, Marek Kulik, Marek Mozgawa: Kodeks karny. Komentarz praktyczny, Oficyna, 2007, II wyd., LEX
14 Do cech przynależnych człowiekowi nawiązywał Cesare Lombroso w teorii przestępców z urodzenia, które to cechy tj. mańkuctwo, wystająca dolna szczęka stanowiły wyraz tendencji do popełnienia przestępstw.
15 Andrzej Marek: Kodeks karny. Komentarz, LEX, 2007, wyd. IV, stan prawny na 15. 03.2007 r.
16 Wyrok SA w Warszawie z 23 czerwca 1999 r. II Aka 154/99
17 Grzegorz Bogdan, Zbigniew Ćwiąkalski, Piotr Kadras, Jarosław Majewski, Janusz Radlewski, Maria Szewczyk, Sergiusz Szuster, Włodzimierz Wróbel, Andrzej Zoll: Kodeks karny. Cześć ogólna. Komentarz. Tom I, Zakamycze 2004, LEX
18 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2000 r. - K 16/99
19 Grzegorz Bogdan, Zbigniew Ćwiąkalski, Piotr Kadras, Jarosław Majewski, Janusz Radlewski, Maria Szewczyk, Sergiusz Szuster, Włodzimierz Wróbel, Andrzej Zoll: Kodeks karny. Cześć ogólna. Komentarz. Tom I, Zakamycze 2004, LEX
20 Wyrok Sądu Najwyższego z 19 lutego 1997 r., IV KKK 292/96
21 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2002 r., III KK 58/02
22 Magdalena Budyn-Kulik, Patrycja Kozłowska-Kalisz, Marek Kulik, Marek Mozgawa: Kodeks karny. Komentarz praktyczny, Oficyna, 2007, II wyd., LEX
23 Wyroku Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 1977 r., III KR 68/77
24 Inna jest podstawa umorzenia postępowania ze względu na okoliczność wyłączającą bezprawność, winę, tzw. art. 17 § 1 pkt 2, a na rozprawie sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca był niepoczytalny w chwili czynu, zgodnie z art. 414 § 1 kpk
25 Wyrok Sądu Apelacyjnego z 20 czerwca 2000 r., N II Aka 99/00
26 Andrzej Marek: Kodeks karny. Komentarz, LEX, 2007, wyd. IV, stan prawny na 15. 03.2007 r.
27 W prawie karnym występują różne teorie związku przyczynowego, jednak wydaje się najbardziej przekonująca teoria adekwatności (normalnego związku przyczynowego).
Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne
Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?