Sądowe ustalenie ojcostwa

Kiedy dochodzi do sądowego ustalenia ojcostwa?

Jeżeli dziecko nie urodziło się w czasie trwania małżeństwa lub przed upływem 300 dni od jego ustania czy unieważnienia, wówczas w świetle prawa jest to tzw. dziecko pozamałżeńskie. Aby doszło w takim wypadku do ustalenia ojcostwa, mężczyzna, który jest ojcem tego dziecka, powinien złożyć stosowne oświadczenie o jego uznaniu. Nie należą jednak do wypadków odosobnionych sytuacje, gdy mężczyzna pomimo tego, że spłodził dziecko, nie poczuwa się do swojego ojcostwa i dziecka po prostu nie uznaje. Łącza się z tym bowiem przede wszystkim obowiązki odnośnie utrzymania dziecka i niejeden bardzo niechętnie na taką sytuację przystaje, zwłaszcza w przypadku, gdy dziecko zostało poczęte w wyniku zupełnie przypadkowego zbliżenia.

Jest jednak dla każdego oczywiste, że dziecko pochodzi od określonego mężczyzny i konkretnej kobiety, jeśli zatem wiadomo, kto jest ojcem urodzonego dziecka, dlaczego dziecko ma w społeczeństwie funkcjonować jako „dziecko bez ojca”. W takim przypadku, jeżeli ojciec nie chce dobrowolnie uznać dziecka, zastosowanie znajduje instytucja sądowego ustalenia ojcostwa. Sąd na skutek wniesienia powództwa o ustalenie ojcostwa, po przeprowadzeniu procesu, orzeka w wyroku, kto jest ojcem dziecka. Naturalnie ma to miejsce jedynie w przypadku wykazania, iż pozwany mężczyzna jest ojcem dziecka. Jeżeli okoliczność ta nie zostanie udowodniona sąd powództwo oddali, jednocześnie stwierdzając, że dany mężczyzna nie jest ojcem dziecka. Można jednak tyle razy żądać rozpatrzenia tej sprawy przez sąd, ilu jest mężczyzn, którzy mogliby spłodzić dane dziecko.

Poza ustaleniem ojcostwa sąd najczęściej również w wyroku zasądza alimenty na rzecz dziecka, gdyż zazwyczaj z okoliczności, a zwłaszcza z twierdzeń ojca wynika, że nie ma on zamiaru dobrowolnie łożyć na utrzymanie dziecka. Oprócz zasądzenia alimentów, matka dziecka może żądać, obok ustalenia ojcostwa, także innych świadczeń, ale o tym niżej.

Z dużą mocą należy jeszcze raz podkreślić, że ustalenie przez sad ojcostwa może nastąpić tylko, jeżeli ojcostwo danego dziecka nie zostało już ustalone. Zatem nie jest dopuszczalne wniesienie powództwa o ustalenie ojcostwa, jeżeli dziecko urodziło się w małżeństwie i ojcostwo męża matki nie zostało zaprzeczone bądź jeżeli dziecko zostało wcześniej uznane przez ojca albo jeżeli zapadł już wcześniej wyrok ustalający, że ojcem dziecka jest konkretny mężczyzna.

Sąd orzeknie o ojcostwie tylko wtedy, gdy znana jest matka dziecka, tzn. wiadomo dokładnie, jaka kobieta urodziła dane dziecko; np. nie jest możliwe takie ustalenie w przypadku znalezionego noworodka, który nie ma sporządzonego aktu urodzenia.

Ustalenie ojcostwa może nastąpić zarówno w stosunku do dziecka małoletniego, jak i tego, które ukończyło osiemnaście lat. Nie ma jednak możliwości sądowego ustalenia ojcostwa dziecka poczętego, ale jeszcze nie urodzonego. Istnieje zaś możliwość ustalenia w wyroku ojcostwa po śmierci dziecka. Ażeby zatem wszcząć procedurę ustalenia przez sąd ojcostwa, osoba do tego uprawniona (o czym niżej) musi wnieść powództwo o ustalenie ojcostwa. Powództwo takie wnosi się do sądu rejonowego, w okręgu którego zamieszkuje potencjalny ojciec dziecka (pozwany) albo do sądu, na obszarze działania którego mieszka lub przebywa dziecko.

Kto może żądać ustalenia przez sąd ojcostwa?

W zależności od tego, czy ustalenie ma dotyczyć dziecka, które nie ukończyło osiemnastu lat (małoletni), czy osoby pełnoletniej, możliwość wytoczenia sprawy (bycia powodem w sprawie) kształtuje się różnie. Jeżeli ma być ustalone ojcostwo małoletniego ustalenia może żądać:

Matka dziecka – niezależnie od tego, czy przysługuje jej, czy nie, władza rodzicielska;
Samo dziecko – jednakże w jego imieniu będzie występował jego przedstawiciel ustawowy, którym w zasadzie jest rodzic, czyli w tym wypadku reprezentować dziecko będzie matka. Jeżeli matka nie żyje lub nie można się z nią porozumieć albo nie przysługuje jej władza rodzicielska, dziecko będzie reprezentował opiekun wyznaczony przez sąd (najczęściej ktoś z rodziny dziecka, np. babcia); W razie śmierci dziecka, które było powodem w sprawie o ustalenie ojcostwa, ustalenia mogą dochodzić jego zstępni;
domniemany ojciec dziecka (od 19 lipca 2004 r.);
Prokurator.

Jeżeli ma zostać ustalone ojcostwo pełnoletniego dziecka, powództwo może wnieść:

Samo dziecko,
Prokurator.

Powództwo o ustalenie ojcostwa dziecko albo matka wytacza przeciwko domniemanemu ojcu dziecka, a jeżeli on nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu w miejsce ojca przez sąd opiekuńczy. Sąd zatem orzeknie tylko odnośnie konkretnego, wymienionego w pozwie mężczyzny. W zależności od powodzenia w przeprowadzaniu dowodów ustalających ojcostwo danego mężczyzny, sąd albo uzna powództwo i ustali, iż pozwany jest ojcem dziecka, albo powództwo oddali, uzasadniając, że nie ma podstaw do przypisania pozwanemu ojcostwa.

Żądanie ustalenia przez sąd ojcostwa przysługuje mężczyźnie, który jest ojcem dziecka i poczuwa się do tej funkcji. Domniemany ojciec dziecka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nie żyje - przeciwko dziecku.

Jakie okoliczności mają znaczenie przy sądowym ustaleniu ojcostwa?

Wnosząc powództwo do sądu, powód powinien udowodnić, że dany mężczyzna jest ojcem dziecka. Faktem, który niezaprzeczalnie na to wskazuje, jest współżycie płciowe matki dziecka jedynie z jednym mężczyzną w okresie, w którym dziecko mogło być poczęte. Zatem przyjmuje się, że jeżeli matka współżyła w tzw. okresie koncepcyjnym z pozwanym, jest on ojcem dziecka. Okres koncepcyjny wynosi 121 dni i rozciąga się na czas od trzechsetnego (niecałe 10 miesięcy) do sto osiemdziesiątego pierwszego dnia (niecały szósty miesiąc) przed urodzeniem się dziecka. Według wiedzy medycznej bowiem, najwcześniej dziecko może przyjść na świat żywe w 181, a najpóźniej w 300 dniu od zapłodnienia.

Przykład

Jeżeli mężczyzna współżył z kobietą w np. 150 dniu, albo w 330 dniu przed urodzeniem się dziecka, nie jest możliwe, żeby on był ojcem dziecka kobiety, z którą obcował. W pierwszym przypadku kobieta już w czasie współżycia była w ciąży, a w drugim, mogła zajść w ciążę najwcześniej 30 dni po zbliżeniu.

Fakt współżycia powód musi jednak udowodnić. Jest to oczywiście bardzo trudne, dlatego wystarczy poprzestać na tzw. domniemaniach faktycznych. Polega to na tym, aby wskazać okoliczności, które z łatwością da się udowodnić i na ich podstawie, zgodnie z zasadami doświadczenia życiowego (opierając się o statystykę) wyciągnąć wnioski. Wnioski te są najczęściej trudne do udowodnienia; np. z faktu zamieszkiwania kobiety z mężczyzną w jednym mieszkaniu, można wyciągnąć wniosek (domniemanie faktyczne), iż para ta prowadzi pożycie płciowe. Zazwyczaj bowiem ma miejsce taka sytuacja, że dorośli ludzie mieszkający ze sobą, utrzymują również wspólne kontakty seksualne.

Sprawa jednak komplikuje się w przypadku, gdy matka dziecka współżyła w okresie koncepcyjnym z więcej niż jednym mężczyzną. Wówczas teoretycznie każdy z nich może być ojcem urodzonego przez nią dziecka. W takim przypadku sąd ustali, którego z mężczyzn ojcostwo jest bardziej prawdopodobne. Jeżeli bardziej prawdopodobne jest ojcostwo pozwanego, to w wyroku orzeknie, iż to on jest ojcem dziecka. Jeśli jednak pozwany wykaże, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne, to sąd powództwo oddali. Matka bądź dziecko chcąc ustalić ojcostwo tego drugiego mężczyzny, będą zmuszeni wnieść nowe powództwo przeciwko niemu. Oczywiście taka sytuacja będzie miała miejsce, jeżeli pozwany potencjalny ojciec zarzuci matce, iż w okresie koncepcyjnym współżyła również z innym mężczyzną i tę okoliczność udowodni. Aby wszystko było jasne zilustrujmy to przykładem.

Przykład

Anna S. wniosła powództwo do sądu, w którym twierdzi, że ojcem dziecka, urodzonego w grudniu, jest Tadeusz K. Na dowód swoich twierdzeń powołuje się na fakt, iż spotykała się z Tadeuszem K. od marca do maja i w tym czasie obcowała z nim płciowo i on jest ojcem dziecka. Tadeusz K. nie twierdzi, że jest to nieprawda, ale zarzuca Annie S., że w okresie, kiedy dziecko się mogło począć, współżyła też płciowo z Romanem S., na dowód czego przywołuje okoliczność, że Roman S. jest jej stałym partnerem życiowym i mieszka razem z nią stale od czterech lat. W przykładzie naszym dużo bardziej prawdopodobne więc jest, że ojcem dziecka jest Roman S., ponieważ z faktu zamieszkiwania z konkubentem wynika możliwość stałego i częstego współżycia, natomiast fakt spotykania się, przesądza o sporadyczności takich kontaktów. W takim przypadku pożądane jest, przeprowadzenie dowodów, które mogłyby wykluczyć ojcostwo jednego z mężczyzn. Jeżeli dowody takie nie ustalą jednoznacznie, kto jest ojcem dziecka, sąd w naszym przypadku powinien oddalić powództwo Anny S., czyli stwierdzić, że Tadeusz K. nie jest ojcem dziecka, bo ojcostwo Romana S. jest bardziej prawdopodobne. Roman S. jako konkubent Anny S. powinien dziecko uznać, a gdyby nie wyrażał takiej ochoty, Anna S. może wnieść powtórnie powództwo o ustalenie ojcostwa, tym razem przeciwko Romanowi S.

Jeżeli prawdopodobieństwo ojcostwa kilku mężczyzn jest równe, np. kobieta została zapłodniona w wyniku gwałtu zbiorowego, sąd ustali ojcostwo tego z mężczyzn, którego w pozwie wskazała matka, chyba że stuprocentowo zostanie udowodnione, że ojcem tego dziecka jest inny mężczyzna.

Jakie dowody mogą wykluczyć ojcostwo pozwanego?

Ażeby sąd nie ustalił ojcostwa mężczyzny, który został wskazany w pozwie, a powód, np. matka, udowodniła, że mężczyzna ten współżył z nią w okresie koncepcyjnym, mężczyzna musi ze stuprocentową pewnością wykazać, że nie jest ojcem urodzonego przez nią dziecka. Z pomocą mogą mu przyjść następujące dowody:

dowód z analizy krwi może, jednak nie musi, wykluczyć ojcostwo,
niezdolność do zapłodnienia,
dowód z badań antropologicznych, tzw. dowód z podobieństwa, opierający się na porównywaniu pewnych cech biologicznych np. barwa oczu, obecność wad wrodzonych, kształt nosa, linie palców,
dowód z zestawienia daty obcowania pozwanego z matką ze stopniem rozwoju dziecka, np. pozwany obcował z matką na 6 miesięcy przed urodzeniem dziecka, a przy porodzie stwierdzono, że dziecko urodziło się w pełni donoszone, czyli po 9 miesiącach,
dowód z badania u stron kwasu DNA – prawidłowo przeprowadzony pozwala wykluczyć ojcostwo na 100%, także z prawie stuprocentową pewnością ojcostwo wskazuje.

Jakie skutki wywołuje sądowe ustalenie ojcostwa?

Ojciec uzyskuje władzę rodzicielską nad dzieckiem tylko w wypadku, jeżeli sąd mu ją przyzna; np. jeśli ojciec jest nałogowym alkoholikiem, to nie jest wskazane przyznanie mu władzy rodzicielskiej, mając na względzie dobro dziecka; jeżeli jednak postępowanie ojca ulegnie zmianie, może on później wnioskować do sądu o przyznanie mu takiej władzy,
Jeśli sąd nie przyznał ojcu władzy rodzicielskiej, ojciec jest obowiązany do alimentowania dziecka, czyli do ponoszenia kosztów związanych z wychowaniem i utrzymaniem dziecka,
Matka może żądać zwrotu stosownej części kosztów utrzymania dziecka od momentu jego urodzenia aż do ustalenia ojcostwa w orzeczeniu sądu,
Matka może żądać zwrotu odpowiedniej części kosztów związanych z ciążą i porodem, a także kosztów trzymiesięcznego utrzymania jej w okresie po porodzie.
Jeżeli istnieją ważne powody, np. przedłużająca się rekonwalescencja matki po porodzie, matka może żądać zwrotu kosztów także za okres przekraczający trzy miesiące po porodzie. Jeśli zaś wskutek ciąży lub porodu poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią ich część, np. sprzedała znacznie poniżej wartości pewne przedmioty, aby móc kupić wyprawkę dla dziecka,
Na skutek ustalenia ojcostwa, dziecko staje się spadkobiercą ustawowym mężczyzny, którego dotyczył wyrok (dziedziczy po nim w braku testamentu),
Dziecko nosi nazwisko ojca tylko wtedy, gdy ono albo jego matka o to wnioskuje. Zatem nazwisko ojca nie przechodzi automatycznie na dziecko, a gdy dziecko ukończyło trzynaście lat, do nadania mu nazwiska ojca potrzebna jest jego zgoda.

Pamiętaj, że:

Sądowe ustalenie ojcostwa ma zastosowanie tylko wówczas, gdy ojcostwo nie zostało ustalone w inny sposób, a mianowicie w drodze uznania dziecka lub urodzenia się dziecka w małżeństwie,
Sąd może ustalić ojcostwo tylko w stosunku do dziecka już urodzonego,
Ustalenia ojcostwa może żądać matka dziecka małoletniego niezależnie, czy przysługuje jej władza rodzicielska, czy też nie,
Ustalenia ojcostwa może żądać samo dziecko, zarówno pełnoletnie jak i niepełnoletnie,
Podstawą do dochodzenia ojcostwa dziecka, jest fakt współżycia matki z mężczyzną w tzw. okresie koncepcyjnym, który wynosi od 300 (ok. 10 miesięcy) do 181 (ok. 6 miesięcy) dni przed urodzeniem się dziecka,
Matka dziecka może żądać w pozwie nie tylko zasądzenia alimentów na przyszłość od ojca dziecka, ale również pokrycia stosownie do okoliczności części kosztów, jakie poniosła w związku z utrzymaniem dziecka od chwili urodzenia aż do ogłoszenia wyroku ustalającego ojcostwo,
Ojcu dziecka władza rodzicielska przysługuje tylko, gdy mu ją sąd przyzna w wyroku ustalającym ojcostwo,
Wniesienie powództwa o ustalenie ojcostwa zwolnione jest od kosztów sądowych, czyli żądający (dziecko, matka) nie muszą uiszczać żadnych opłat, które zazwyczaj ponosi się, aby sprawie nadać bieg,
Sądowe ustalenie ojcostwa wywiera skutki wstecz, do chwili urodzenia, jeśli chodzi o prawa stanu, czyli pochodzenie, a także np. dziedziczenie. Nie można natomiast uznać, że oddziałuje również na umowy zawarte przez ojca przed wydaniem orzeczenia ustalającego ojcostwo.
Trybunał Konstytucyjny orzekł w wyroku z dnia 28 kwietnia 2003 r. o niezgodności art. 84 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w ówczesnym brzmieniu z Konstytucją, w zakresie, w jakim wyłączał prawo mężczyzny będącego biologicznym ojcem dziecka do dochodzenia ustalenia ojcostwa. Dzięki temu, w wyniku zmiany ww. przepisu, domniemany ojciec również uzyskał prawo do sądowego ustalenia ojcostwa, co wyłączyło dyskryminację ojca w tym zakresie.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami);
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami).