Filiacja, czyli określenie pochodzenia dziecka od określonych rodziców

Do powództw o stwierdzenie pochodzenia dziecka od określonych osób zaliczają się: powództwo o ustalenie macierzyństwa, powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa, powództwo o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo o ustalenie ojcostwa oraz powództwo o unieważnienie uznania dziecka. Dla ustalenia pochodzenia dziecka od określonych rodziców istotne znaczenie może mieć pewne domniemanie prawne - domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki, a także uznanie dziecka przez pewnego mężczyznę. Jakie znaczenie przy filiacji mają akty stanu cywilnego? Jak określa się pochodzenie dziecka od określonych rodziców? - Tym zagadnieniom poświęcone zostało niniejsze opracowanie.

Jakie znaczenie przy filiacji mają akty stanu cywilnego?

Przy filiacji (czyli określeniu pochodzenia dziecka od określonych rodziców) szczególną rolę dowodową odgrywają akty stanu cywilnego.

 Stanowią one bowiem wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych. Zdarzenia te (urodzenie dziecka, zawarcie małżeństwa i zgon) objęte są obowiązkiem rejestracji.

Zob.: Akty stanu cywilnego - czyli jak rejestruje się urodzenia, małżeństwa i zgony?

Regulacje prawne w zakresie afiliacji nie mają charakteru czysto deklaratoryjnego, nie są związane ściśle ze zjawiskami biologicznymi.

Jak określa się pochodzenie dziecka od określonych rodziców?

Wszystkie omówione poniżej powództwa mają charakter powództw o ustalenie prawa - dopiero orzeczenie sądowe jest źródłem stosunku prawnego między daną osobą a dzieckiem. Do powództw o stwierdzenie pochodzenia dziecka od określonych osób zaliczają się:

1.   powództwo o ustalenie macierzyństwa;

2.  powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa - konsekwencją zaprzeczenia macierzyństwa (ustalenia negatywnego) jest obalenie domniemania pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny (są to wiec konsekwencje dla mężczyzny, który nie był stroną postępowania);

Podstawą prawną dla wytoczenia ww. dwóch powództw jest art. 189 kodeksu postępowania cywilnego, który przewiduje ogólną dopuszczalność powództw o ustalenie stosunku prawnego lub prawa. W tym postępowaniu biorą udział tylko strony, a nie wszyscy zainteresowani.

Legitymację czynną do wystąpienia z takim powództwem ma każdy, kto ma w tym interes prawny. "Interes prawny" ma osoba, która chce usunąć stan niepewności co do istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, który/e ma bezpośrednie znaczenie dla sfery praw i interesów tej osoby.

Takie ustalenie ma charakter prewencyjny -  ma zapobiec naruszeniu prawa; zaś po naruszeniu czyjegoś prawa - ma się już roszczenie, a nie można już wystąpić z powództwem o ustalenie.

Powództwa o ustalenie mogą być:

• pozytywne (na istnienie stosunku prawnego lub prawa) albo

• negatywne (ustalenie nieistnienia stosunku prawnego lub prawa).

Obowiązuje przy tym liberalna wykładnia "stosunku prawnego lub prawa". Według Sądu Najwyższego dopuszczalne jest powództwo o ustalenie nawet, jeśli jest to tzw. fakt prawotwórczy, tzn. fakt, którego ustalenie pozwala na ustalenie, czy dane prawo lub stosunek prawny istnieje, czy nie istnieje.

3.   powództwo o zaprzeczenie ojcostwa (powództwo prawokształtujące);

4.   powództwo o ustalenie ojcostwa; 

5.   powództwo o unieważnienie uznania dziecka (np. przy zamianie dzieci w szpitalu).

Dla ustalenia pochodzenia dziecka od określonych rodziców istotne znaczenie ma pewne domniemanie prawne - domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki. A mianowicie, jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, to domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeśli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji.

Domniemanie to może być obalone tylko w jeden sposób (tylko w drodze szczególnego, odrębnego postępowania sądowego o zaprzeczenie ojcostwa) i tylko w określonym czasie (jest czasowo ograniczone). Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa może być wytoczone jedynie w terminie zawitym 6 miesięcy, liczonym od dnia dowiedzenia się męża matki o urodzeniu się dziecka. Taki sam krótki termin (6 mies.) obowiązuje dla matki, ale liczony jest od urodzenia się dziecka. Ten termin nie odnosi się do:

• prokuratora - on zawsze może wystąpić z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa;

• dziecka - może ono wystąpić z takim powództwem po uzyskaniu pełnoletności (w ciągu 3 lat). 

Terminy zawite dla dokonania czynności prawokształtujących mają to do siebie, że ich niedochowanie skutkuje nieodwołalnym wygaśnięciem uprawnień (nie stosuje się tu art. 160 k.p.c. o przywracaniu terminów, który dotyczy tylko terminów procesowych).

Obalenie domniemania ojcostwa może nastąpić tylko przez wykazanie niepodobieństwa, żeby mąż mógł być ojcem dziecka (art. 69 § 3 k.r.o.). Obecnie bardzo częstym dowodem jest badanie polimorfizmu DNA, co jednak nie wyklucza przeprowadzania innych dowodów (np. przesłuchania świadków na temat kontaktów matki i domniemanego ojca).

Po upływie powyższych terminów z powództwem o obalenie domniemania pochodzenia dziecka od męża może wystąpić tylko prokurator. Nie można w żadnym innym postępowaniu dochodzić, że dziecko nie pochodzi od męża matki.

Dopiero jeśli domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki zostanie obalone albo brak takiego domniemania (np. matka jest niezamężna), to dopuszczalne jest:

• uznanie dziecka przez jakiegoś mężczyznę (np. przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego) albo

• sądowe ustalenie ojcostwa.

W tym drugim przypadku sąd bierze pod uwagę domniemanie, że ojcem jest ten, kto obcował z matką w okresie koncepcyjnym. Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką nie dawniej niż w 300, a nie później niż w 181 dniu przed urodzeniem się dziecka.

W tym przypadku taki mężczyzna może podnieść zarzut, iż owszem miał stosunek z matką dziecka, ale również inni mieli z nią stosunki w okresie koncepcyjnym. Zarzut taki nie prowadzi jednak do oddalenia powództwa, chyba że ten mężczyzna udowodni, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne (co jest bardzo trudne). Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być bowiem podstawą do obalenia ww. domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Pewne znaczenie mogą mieć także dowody biologiczne, np. z grupowego badanie krwi, badania DNA (rzadziej dopuszczane przez sąd, gdyż takie badania są kosztowne).

Takie powództwo wyklucza wielość osób po stronie pozwanych - tylko wobec jednego mężczyzny jest wytaczane.

Te wszystkie powództwa i domniemanie pochodzenia dziecka od określonego ojca wzajemnie się zatem wykluczają, tj. np. sądowe ustalenie ojcostwa może nastąpić jedynie, jeśli to ojcostwo nie zostało w żaden inny sposób ustalone. 

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami);

• ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl