Uprawnienie każdego polskiego sądu do wystąpienia z pytaniem prawnym do ETS w trybie prejudycjalnym w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych

Od dnia przystąpienia Polski do Unii Europejskiej wszystkie sądy na podstawie Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) mają prawo zwrócenia się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem prawnym o wykładnię przepisu prawa wspólnotowego z obszaru I filaru UE (integracja gospodarcza i społeczna). Poza tą procedurą główną istnieje procedura fakultatywna określona w Traktacie o Unii Europejskiej dotycząca III filaru UE (współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych), która jest ograniczona.

Zaskarżona ustawa przewiduje uznanie przez Polskę Trybunału Sprawiedliwości za organ właściwy do orzekania w sprawie pytań wszystkich sądów Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent RP uważa, iż umożliwienie wszystkim polskim sądom, w tym sądom orzekającym w pierwszej instancji, zwracania się do Trybunału Sprawiedliwości o orzeczenie w trybie prejudycjalnym (tj. postępowaniu niespornym), o ważności i wykładni wskazanych w Traktacie aktów z zakresu współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych - jest niezgodne z przepisem konstytucji gwarantującym każdemu prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Szybkość jest jedną z podstawowych wartości sądowego stosowania prawa, a spóźnione prawo do sądu traci na znaczeniu. Średni czas rozpoznania przez Trybunał Sprawiedliwości pytania prawnego w trybie prejudycjalnym wynosi obecnie około 20 miesięcy. Wprawdzie przewidziana została możliwość wprowadzenia trybu przyspieszonego, (tzw. pilny tryb prejudycjalny), lecz ma on charakter szczególny i nie dotyczy wszystkich spraw. Statut Trybunału Sprawiedliwości obligując sąd państwa członkowskiego, który przekazał sprawę do Trybunału, do zawieszenia postępowania do czasu uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, co zmusza do oczekiwania na rozstrzygnięcie sądu krajowego przez wiele miesięcy. Zdaniem Prezydenta RP, takie rozwiązanie, z punktu widzenia ochrony praw jednostki, jest sprzeczne z zasadą państwa prawnego.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 1 ustawy z dnia 10 lipca 2008 r. o upoważnieniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej do złożenia oświadczenia o uznaniu właściwości Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich na podstawie art. 35 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, wyrażający zgodę na złożenie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oświadczenia o uznaniu jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, w zakresie kompetencji każdego polskiego sądu do występowania z wnioskami o rozpatrzenie pytań w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 35 ust. 3 lit. b Traktatu o Unii Europejskiej jest zgodny z prawem do rozpatrzenia przez sąd sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, wyrażonym w art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Uprawnienie każdego polskiego sądu do wystąpienia z pytaniem prawnym do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (ETS) w trybie prejudycjalnym w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych jest więc - zdaniem TK - zgodne z Konstytucją. 

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że nakaz rozpatrzenia sprawy bez "nieuzasadnionej zwłoki", wynikający z art. 45 ust. 1 Konstytucji, należy do gwarancji proceduralnych o szcze­gólnym znaczeniu dla jednostki. Dążenie do szybkiego zakończenia postępowania nie powinno jednak przynosić uszczerbku właściwej interpretacji i prawidłowemu zastosowaniu przepisów prawnych. Strony postępowania sądowego mają prawo do bezzwłocznego rozpatrzenia sprawy, ale równocześnie przysługuje im prawo do uzyskania prawidłowego rozstrzygnięcia. W szczególności szybkość postępowania nie powinna wpływać szkodliwie na gwarancje procesowe osób uczestniczących w postępowaniu karnym.

Ponadto Trybunał zwrócił uwagę, że naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji powoduje tylko taka zwłoka w postępowaniu, która ma charakter nieuzasadniony, a zatem w sytuacji, gdy nie występują wystarczające przyczyny przedłużania postępowania, albo przyczyny te nie zasługują na akceptację z punktu widzenia skutecznej ochrony sądowej. Trybunał Konstytucyjny przyjął, że wykorzystanie przez sąd rozpoznający daną sprawę przewidzianej przez prawo procedury, mającej na celu wyjaśnienie wątpliwości co do ważności lub interpretacji prawa, nie może być traktowane jako nieuzasadniona zwłoka w postępowaniu. Trybunał wskazał, że prawo polskie również przewiduje procedury pozwalające sądowi orzekającemu w sprawie na wystąpienie z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego czy Trybunału Konstytucyjnego, co nieuchronnie prowadzi do przedłużenia czasu postępowania. Procedurę prejudycjalną, której zgodność z konstytucją kwestionuje Prezydent, należy oceniać analogicznie do przedstawionych wyżej procedur występowania polskich sądów z pytaniami prawnymi. Od dnia przystąpienia Polski do Unii Europejskiej prawo unijne jest częścią obowiązującego w Polsce porządku prawnego. Ratyfikując Traktat akcesyjny Rzeczpospolita Polska zaakceptowała podział funkcji w ramach systemu instytucji Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Elementem tego podziału są kompetencje ETS do interpretacji prawa wspólnotowego (unijnego) oraz troski o jego jednolitość.

Trybunał wskazał, że procedura prejudycjalna w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych umożliwiająca polskim sądom występowanie z pytaniami prawnymi do ETS w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych ma istotne znaczenie ochrony praw jednostek. Analiza orzecznictwa ETS pozwala stwierdzić, że wyjaśnianie wątpliwości interpretacyjnych we wskazanych sprawach nie tylko stanowi pomoc dla sądów krajowych, ale także jest korzystne dla uczestników postępowania: zarówno dla oskarżonych, pokrzywdzonych, jak i świadków.

Trybunał Konstytucyjny uznał, że przyznanie możliwości zwracania się do ETS z pytaniami prejudycjalnymi wszystkim sądom rozpoznającym sprawę może nieść ze sobą korzyści dla sprawnego przebiegu postępowania i praw uczestników postępowania. Skierowanie pytania prawnego przez sąd niższej instancji pozwala usunąć wątpliwości co do wykładni lub ważności prawa unijnego już we wcześniejszej fazie postępowania, co może doprowadzić do jego zakończenia bez wykorzystywania środków odwoławczych.

Z punktu widzenia ekonomiki procesowej nie byłoby zasadne pozbawienie sądów orzekających w niższej instancji możliwości skierowania do ETS wniosku o wydanie orzeczenia prejudycjalnego. Sytuacja taka mogłaby spowodować również osłabienie ochrony sądowej oskarżonego lub pokrzywdzonego. Ponadto, dotychczasowa praktyka kierowania pytań prejudycjalnych przez sądy polskie oraz ogólna liczba pytań skierowanych do ETS w zakresie trzeciego filara UE pozwalają przypuszczać, że przyznanie wszystkim polskim sądom kompetencji do występowania z pytaniami prejudycjalnymi na podstawie art. 35 TUE nie grozi praktyką częstego kierowania wniosków do Trybunału Sprawiedliwości. Tym samym nie spowoduje masowego przedłużania postępowań sądowych w sprawach karnych.

Trybunał Konstytucyjny wskazał, że od 1 marca 2008 r. w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych został wprowadzony przed ETS tzw. pilny tryb prejudycjalny. Ma on na celu znaczne uproszczenie i przyspieszenie postępowań prejudycjalnych.

Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Monitorze Polskim.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lutego 2009 r., sygn. akt Kp 3/08; www.trybunal.gov.pl