Wniosek o wyłączenie sędziego – aspekty praktyczne

Wniosek o wyłączenie sędziego – aspekty praktyczne

Fundamentalnymi zasadami państwa prawa są zasady prawa do sądu i prawa do rzetelnego procesu. Zasada prawa do sądu wyrażona jest w art. 45 ust 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), który to przepis stanowi, że: „każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.” Natomiast prawo do rzetelnego procesu reguluje przepis art. 6 ust. 1 zd. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności  (konwencja sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2.) (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.), który to przepis stanowi, że: „każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.”

Mając powyższe na uwadze, ustawodawca wprowadził do systemu prawa instrumenty, umożliwiające realizację powyżej przytoczonych zasad prawa do sądu i prawa do rzetelnego procesu. Jednym z takich instrumentów jest wyłączenie sędziego (zarówno w trybie z urzędu jak i trybie wnioskowym). Po pierwsze wyłączenie sędziego może nastąpić z mocy samej ustawy  - w enumeratywnie określonych przypadkach uregulowanych w art. 48 § 1  kpc. Wspomniany przepis stanowi, że: „Sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy:

1) w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;

2) w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;

3) w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;

4) w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;

5) w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;

6) w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.”

Nadto, zgodnie z art. 48 §  2 kpc: „powody wyłączenia trwają także po ustaniu uzasadniającego je małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli,” a w §  3 ustawodawca dodał, że: „sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie, nie może orzekać co do tej skargi.”

 Z uwagi na precyzyjną regulację zawartą w art. 48 kpc i zakaz interpretacji przesłanek w sposób rozszerzający, ustawodawca dał wyraźny sygnał, że podstawa ta znajduje zastosowanie wyłącznie w ściśle określonych sytuacjach, co z praktycznego punktu widzenia wyklucza stosowanie jej w analogicznych lub zbliżonych do przesłanek sytuacjach.

Tego samego nie można powiedzieć o drugim z omawianych trybów – tj. o wyłączeniu sędziego na jego żądanie bądź na wniosek strony (art. 49 kpc). Wspomniany przepis stanowi, że: „niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48 kpc, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.” Jak słusznie uznał Sąd Najwyższy: „celem instytucji wyłączenia sędziego jest zapewnienie sprawowania wymiaru sprawiedliwości w warunkach optymalnych, wyłączających ewentualne wątpliwości co do bezstronności sędziego. Chodzi przy tym o wyeliminowanie nie tylko wątpliwości stron, ale także wątpliwości samego sędziego, który znając osobiście jedną ze stron, może obawiać się, że jego rozstrzygnięcie nie będzie wolne od pewnego subiektywizmu.”[1]

Jednakże praktyka stosowania art. 49 kpc na przestrzeni lat pozwala na sformułowanie wniosku, iż przepis ten stał się legalną podstawą prawną do szeregu nadużyć, w tym do niczym nieuzasadnionego przedłużania procedowania w sprawie, z uwagi na składanie przez strony wniosków o wyłączenie sędziego z przyczyn niezasługujących na uwzględnienie, w tym z przyczyn błahych i nierzetelnych. Dzieje się tak, ponieważ art. 50 § 3 kpc w brzmieniu sprzed nowelizacji,[2] stanowi, że sędzia, aż do rozstrzygnięcia sprawy o wyłączenie sędziego może spełniać tylko czynności nie cierpiące zwłoki. Dlatego też strony, m. in. chcąc wpłynąć na wydłużenie czasu procedowania w sprawie, szukały sposobów jak cel ten osiągnąć i zalazły w omawianej instytucji sposób na realizację tegoż celu, poprzez zgłaszanie wniosków o wyłączenie sędziego, co w konsekwencji uniemożliwiało sądowi procedowanie w sprawie, za wyjątkiem czynności nie cierpiących zwłoki. Praktyka pokazała, że większość tego typu wniosków nie zasługiwała na uwzględnienie, co wiązało się z koniecznością wydania postanowienia o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego. Warto nadmienić, że zgodnie z obowiązującymi przepisami takie postanowienie jest zaskarżalne. Zgodnie z art. 394 § 1 kpt 10 kpc na postanowienie, którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego,  stronie przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji.

Biorąc pod uwagę nieprawidłowości i nadużycia, jakie powstały na gruncie stosowania wspomnianej instytucji, przedstawiciele judykatury i doktryny postulowali wprowadzenie niezbędnych zmian po to, by ukrócić nieprawidłowości. Postulowana zmiana weszła w życie z dniem 8 września 2016r., jednakże zgodnie z przepisem przejściowym zmiany te stosuje się do postępowań wszczętych po wejściu w życie ustawy.[3]

 Przechodząc do analizy nowelizacji w zakresie omawianej instytucji, na wstępie przyjrzeć należy się nowym przepisom. Po pierwsze, zgodnie z art. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. (Dz. U. poz. 1311 z późn. zm.).: „art. 50 § 3 kpc otrzymuje brzmienie: „§ 3 do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie sędziego: 1) sędzia, którego dotyczy wniosek, może podejmować dalsze czynności; 2) nie może zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie.”;”. Zgodnie z powyższym sędzia, pomimo wniesienia wniosku o jego wyłączenie nadal będzie mógł prowadzić postępowanie w sprawie, jednakże jeśli wniosek zostanie uwzględniony, sąd zniesie postępowanie w zakresie obejmującym udział tego sędziego w sprawie po złożeniu wniosku, chyba że czynności przez niego podejmowane były czynnościami niecierpiącymi zwłoki, o czym stanowi art. 52 kpc w znowelizowanym brzmieniu.  Zgodnie z przepisem przejściowym omawiane zmiany stosuje się do postępowań wszczętych po wejściu w życie ustawy.[4] Nowelizacja w powyżej omawianym zakresie weszła w życie z dniem 8 września 2016r, jednakże mieć na uwadze należy, że zmienione przepisy stosujemy do postępowań wszczętych po dacie nowelizacji.

Powyżej opisane zmiany ocenić należy pozytywnie i z nadzieją śledzić, jak zmiany te wpłyną na ilość i jakość wniosków o wyłączenie sędziego. Miejmy nadzieję, że instytucja ta w zmienionym kształcie będzie wykorzystywana do celów, do jakich została powołana przez ustawodawcę. Pamiętać należy jednak, że zgodnie z przepisem przejściowym nową regulację stosujemy do spraw wszczętych po dniu 8 września 2016r., a do spraw wszczętych przed dniem wejścia nowelizacji – przepisy  w brzmieniu sprzed nowelizacji.