Błąd lub groźba jako podstawa uchylenia się od oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku

Nierzadko zdarza się, że spadkobiercy składają oświadczenie o przyjęciu lub oświadczenie o odrzuceniu spadku bez znajomości wszystkich istotnych okoliczności albo pod wpływem wywieranej na nich presji. Sytuacja taka z prawnego, a i z etycznego punktu widzenia jest nie do przyjęcia. Stąd przepisy prawa spadkowego przewidują możliwość odpowiednich działań, które pozwolą zniwelować skutki złożonych oświadczeń.

Warto dodać, iż poniższe rozważania znajdują zastosowanie nie tylko do sytuacji złożenia wadliwych oświadczeń woli, ale również do tych wszystkich przypadków, w których na skutek błędu lub groźby spadkobiercy nie złożyli żadnych oświadczeń (i w konsekwencji przyjęli spadek wprost).

Czym jest błąd?

Najogólniej rzecz ujmując błąd jest mylnym wyobrażeniem o rzeczywistości (albo brakiem takiego wyobrażenia), jak również mylnym wyobrażeniem o treści złożonego oświadczenia. By jednak uznać błąd za prawnie doniosły (czyli wywierający skutki z prawnego punktu widzenia), musi on – co do zasady – spełnić następujące warunki:

1. błąd musi być istotny, tzn. musi uzasadniać przekonanie, że gdyby nie miał miejsca, składający oświadczenie nie złożyłby tego oświadczenia albo złożyłby oświadczenie innej treści.
2. błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej, tzn. w przypadku złożenia oświadczenia o przyjęciu albo oświadczenia o odrzuceniu spadku może polegać np. na błędzie co do osoby spadkodawcy, co do tytułu powołania, co do przedmiotu spadku itp. Nie ma zatem znaczenia prawnego błąd w motywach działania spadkobiercy, np. syn spadkodawcy, odrzucając spadek, czyni to dlatego, że chce, aby do dziedziczenia doszedł jego syn (wnuk spadkodawcy), tymczasem syn ten zostaje uznany za niegodnego dziedziczenia. Błąd bowiem musi być błędem co do treści dokonywanej czynności prawnej. 

Jeżeli natomiast błąd został wywołany podstępnie, powyższe wymogi nie muszą zostać spełnione, co oznacza, iż błąd taki nie musi być istotny ani nie musi dotyczyć treści czynności prawnej.

Czym jest groźba?

By można było mówić o groźbie, muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

1. groźba musi być bezprawna (tzn. albo grożono użyciem środka bezprawnego, albo grożono użyciem środka dozwolonego przez prawo, ale w celu wymuszenia określonego oświadczenia).
2. groźba musi być poważna, tzn. taka, w wyniku której składający oświadczenie może się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe Oceny, czy groxba jest poważna, a więc czy uzasadnia obawy, które powodują złożenie oświadczenia określonej treści, należy dokonywać stosując kryteria obiektywne.

Jakie są skutki złożenia oświadczenia pod wpływem błędu lub groźby?

Jeżeli spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku, złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku albo nie złożył żadnego z tych oświadczeń, może uchylić się od powstałych skutków prawnych. Na czym będzie polegać owo uchylenie się? Otóż w wyniku uchylenia się zniwelowane zostaną powstałe skutki prawne, jako że powstały na skutek czynów sprzecznych z prawem, spadkobiercy zaś przywrócona zostanie możliwość ukształtowania swej pozycji prawnej zgodnie z wolą (tzn. spadkobierca będzie mógł swobodnie wyrazić swoje stanowisko w odniesieniu do przyjęcia i odrzucenia spadku).

W jaki sposób uchylić się od skutków prawnych?

Zniwelowanie powstałych niezgodnie z prawem skutków prawnych w drodze uchylenia się od nich następuje w trzech etapach:

1. spadkobierca w odpowiednim terminie (o czym niżej) musi przed sądem złożyć oświadczenie, że uchyla się od skutków prawnych swojego oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby (albo nie złożonego).
2. spadkobierca musi jednocześnie wskazać, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
3. wreszcie dla swej skuteczności uchylenie się od skutków prawnych musi zostać zatwierdzone przez sąd. Z momentem tego zatwierdzenia zniwelowane zostają skutki prawne wywołane przez oświadczenie złożone pod wpływem błędu lub groźby, a ich miejsce zajmują skutki złożonego właśnie oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku.

W jakim terminie można uchylić się od skutków prawnych oświadczenia?

Termin do uchylenia się od skutków prawnych zarówno w przypadku błędu, jak i groźby, wynosi rok, ale w obu przypadkach liczony jest od innego momentu. I tak uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wpływem błędu wygasa z upływem roku od dnia wykrycia błędu, zaś w przypadku groźby – z upływem roku od chwili, w której stan obawy ustał.

Pamiętaj, że:

• Do chwili uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby oświadczenie to wywołuje wszystkie skutki prawne,
• Jeśli upłynie termin do uchylenia się od skutków prawnych, nie ma możliwości skorygowania oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1969 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl