Kiedy dokonane przez Ciebie czynności prawne stają się bezskuteczne, a kiedy nieważne?

W prawie cywilnym wielokrotnie można spotkać się z pojęciami nieważności czy bezskuteczności określonej czynności prawnej. We wszystkich tych przypadkach chodzi o określone sankcje jakie powstają w przypadku gdy dana czynność jest wadliwa. Wyróżnia się następujące rodzaje tych sankcji:

• nieważność bezwzględna,
• nieważność względna,
• bezskureczność zawieszona,
• bezskuteczność względna.

Kiedy dokonana czynność staje się bezwzględnie nieważna?

Czynność prawna będzie nieważna, gdy zostanie dokonana w ściśle określonych w przepisach prawa cywilnego przypadkach. Po prostu dokonanie jakiejś wadliwej czynności obarczone jest sankcją nieważności. System prawny uznaje za nieważne czynności w sytuacji gdy :

• strona dokonująca czynności prawnej nie ma odpowiedniej zdolności do czynności prawnych,
• nie została zachowana odpowiednia forma czynności prawnej (np. pisemna, notarialna), której niedochowanie spowoduje nieważność (tzw. skutek ad solemnitatem),
• czynność dotknięta jest wadami oświadczenia woli takimi jak: brak świadomości i swobody (z wyłączeniem uznania dziecka) oraz pozorność; jeśli zaś chodzi o testament nieważność powstaje przy wszystkich wadach oświadczenia woli,
• czynność jest sprzeczna z ustawą albo ma na celu obejście ustawy, albo jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Co cechuje nieważność bezwzględną?

Czynność prawna dotknięta sankcją bezwzględnej nieważności nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Każdy i zawsze może się na nią powoływać. Taka nieważność istnieje z mocy samego prawa co powoduje, że sąd uwzględni ją z urzędu (nawet w sytuacji, gdy żadna ze stron się na nią nie powoła). I wreszcie nieważność powoduje, że czynność prawna dotknięta nią nie może zostać konwalidowana (czyli uzdrowiona). Gdy strona chce osiągnąć ten sam skutek, musi dokonać nowej niewadliwej czynności, jeśli jest to w ogóle prawnie dopuszczalne. Od zakazu konwalidacji bezwzględnie nieważnej czynności istnieją jednak w prawie cywilnym następujące wyjątki:

• zawarcie umowy przez osobę nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnej, która to umowa należy do umów zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego powoduje, że staje się ona ważna z chwilą jej wykonania; generalnie bowiem umowy zawierane przez osoby nie mające zdolności do czynności prawnych są nieważne,
• dokonanie darowizny bez zachowania formy aktu notarialnego będzie ważne dla dokonującego jej, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione; nie dotyczy to przypadków gdy inne przepisy przewidują dla danej darowizny szczególną formę ze względu na jej przedmiot (np. darowizna nieruchomości),
• powoływanie się na wady oświadczenia woli przy testamencie (groźba, błąd, wyłączenie świadomości) po upływie trzech lat od dnia, gdy osoba mająca w tym interes dowiedziała się o tej wadzie powoduje konwalidację nieważnego testamentu; a w każdym przypadku po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku.

Na czym polega nieważność względna?

Nieważność względna powoduje, że czynność prawna dotknięta tą sankcją wywołuje określone w jej treści skutki prawne dopóki uprawniony podmiot ich nie uchyli w określonym przez prawo terminie. W polskim systemie prawnym nieważność ta występuje w dwóch przypadkach :

1. do unieważnienia czynności prawnej potrzebne jest pozasądowe oświadczenie woli uprawnionego podmiotu; sytuacja taka powstaje w przypadku błędu, podstępu lub groźby; aby uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem tych wad trzeba jednak posłużyć się pismem (nie wystarczy ustne oświadczenie),
2. do unieważnienia czynności prawnej potrzebne jest orzeczenie sądowe np. unieważnienie przetargu, uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni, uznania dziecka.

Uprawnienie do unieważnienia danej czynności jest możliwe tylko w określonych przez przepisy terminach, które mają charakter zawity (patrz – porada o terminach zawitych).

Czym różni się nieważność względna od bezwzględnej?

Podstawowa różnica jest taka, że czynność bezwzględnie nieważna jest bezskuteczna z mocy samego prawa (ex lege).

W przypadku zaś względnej nieważności potrzebne jest działanie uprawnionego lub orzeczenie sądowe, aby mogła ona zaistnieć. Na nieważność bezwzględną może się powołać dosłownie każdy, a w przypadku tej drugiej nieważności tylko określony krąg osób wskazany w ustawie (np. w przypadku groźby tylko osoba która działa pod jej wpływem). Czynność prawną względnie nieważną można konwalidować (z reguły następuje to w ten sposób, że uprawnony podmiot nie skorzysta z „okazji” do stwierdzenia nieważności w wyznaczonym terminie).

Podobieństwo pomiędzy obiema postaciami nieważności polega na tym, że z chwilą unieważnienia danej czynności (a więc w przypadku względnej nieważności) czynność jest nieważna od samego początku (ex tunc). Tak samo jest przy nieważności bezwzględnej.

Kiedy czynność jest bezskutecznie zawieszona?

Jeśli określona czynność wymaga do swej ważności zgody osoby trzeciej, to dokonanie jej bez tej zgody spowoduje właśnie bezskuteczność zawieszoną tej czynności. Taką czynność określa się mianem niezupełnej (kulejącej) i nie wywołuje ona zamierzonych skutków prawnych. Może to jednak nastąpić z chwilą jej potwierdzenia przez osobę, której zgoda była wcześniej potrzebna. No chyba, że owa wspomniana osoba trzecia takiej zgody nie wyrazi – wtedy powstanie nieważność bezwzględna.
Typowymi przykładami czynności, które mogą zostać kulejącymi są :

• umowy zawarte z osobami o ograniczonej zdolności do czynności prawnej; staną się ważne jeśli zostaną potwierdzone przez przedstawiciela ustawowego takiej osoby (z reguły jest to rodzic),
• czynności dokonane przez pełnomocnika, który dokonuje ich nie mając umocowania lub przekraczając jego zakres; ważność takich umów zależy od potwierdzenia ich przez mocodawcę.

Warto tutaj nadmienić, że jeżeli jakaś czynność ma być dokonana w formie szczególnej (np. w formie aktu notarialnego) i do jej dokonania potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, to również ta zgoda powinna być dokonana w tej szczególnej formie. W przeciwnym razie wyrażenie zgody nie będzie ważne.

Kiedy mamy do czynienia z czynnościami względnie bezskutecznymi?

Czynnościami względnie bezskutecznymi są takie czynności prawne, które nie wywołują skutków prawnych tylko względem określonych podmiotów. Czynność prawna może być względnie bezskuteczna:

• z mocy samego prawa,
• z mocy orzeczenia sądu.

Jeśli chodzi o ten pierwszy przypadek, to wymienia się tutaj sytuację kiedy spadkobierca rozrządza udziałem w przedmiocie spadku. Aby to uczynić musi mieć zgodę pozostałych spadkobierców. Jeżeli rozrządzi bez ich zgody to powstanie stan bezskuteczności względnej.

Przypadkami powstania względnej bezskuteczności z mocy orzeczenia sądu jest bezskuteczność względna umowy oraz tzw. skarga pauliańska.

Kiedy umowa będzie bezskuteczna względnie?

Do sytuacji tej dojdzie w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynieniu roszczeniu osoby trzeciej. Wówczas osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej. Może żądać jeżeli strony zawierające umowę o jej roszczeniu wiedziały albo w sytuacji gdy ta umowa była nieodpłatna (np. umowa darowizny). O bezskuteczności takiej umowy orzeka sąd na skutek powództwa wniesionego przeciwko stronom umowy. Należy pamiętać, że powodztwo wytaczamy w ciągu roku od zawarcia umowy. Jest to termin zawity.

A kiedy można wystąpić ze skargą pauliańską?

Konstrukcja ta znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy dłużnik dokonał jakiejś czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli doprowadzając tym samym do swojej niewypłacalności. W takiej sytuacji pokrzywdzeni wierzyciele mogą żądać uznania tej czynności za bezskuteczną. Muszą tu być spełnione pewne warunki. Po pierwsze czynność dokonana przez niepokornego dłużnika musi przynieśc korzyść majątkową osobie trzeciej, z którą zawarł tą czynność. Po drugie dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (po prostu zrobił to celowo), a osoba trzecia o tym działaniu dłużnika wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć. Tutaj również należy wystąpić do sądu z powództwem (przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową) o uznanie czynności za bezskuteczną.

Pamiętaj, że:

• W prawie cywilnym istnieją różne postacie wadliwości czynności prawnej, które mogą rodzić różne skutki; dlatego dokonując jakiejś czynności należy mieć pełną świadomość z jakim typem sankcji mamy w danym przypadku do czynienia,
• Spośród wymienionych wyżej sankcji za naruszenie jakiejś czynności najbardziej dotkliwa jest sankcja nieważności; uzdrowienie takiej czynności jest możliwe tylko w określonych wypadkach, a większości po prostu niemożliwe.

Podstawa prawna:

• Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl