Emerytura a praca za granicą

W pewnych przypadkach na polskie emerytury lub renty mogą liczyć osoby pracujące czy zamieszkałe za granicą. Dowiedz się, jak polacy, którzy mieszkają za granicą, mogą nabyć prawo do polskiej emerytury.

Jakie są zasady przyznawania emerytur i rent dla osób pracujących w państwach UE/EFTA?

Na czym polega unijna koordynacja świadczeń emerytalno-rentowych?

W związku z uzyskaniem przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej, od 1 maja 2004 r. w Polsce obowiązują unijne regulacje z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w obszarze emerytur i rent.

Przepisy Unii Europejskiej nie wprowadzają jednolitych warunków nabywania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych, lecz pozostawiają tę kwestię wewnętrznym regulacjom poszczególnych państw członkowskich.

Rodzaje świadczeń emerytalno-rentowych oraz warunki ich nabycia każde państwo członkowskie określa zatem samodzielnie (np. wiek uprawniający do emerytury bądź renty, staż wymagany do nabycia prawa do emerytury lub renty).

Ze względu na to, że Unia Europejska zachowała istnienie wewnętrznych systemów zabezpieczenia społecznego poszczególnych państw członkowskich, niektóre osoby podejmujące pracę w określonych państwach mogłyby - w przypadku braku unijnych przepisów koordynujących różne krajowe systemy zabezpieczenia społecznego - nie uzyskać żadnych uprawnień do świadczeń ze względu na niespełnienie w żadnym z państw, w których wykonywały pracę, warunku posiadania stażu wymaganego do nabycia prawa do świadczeń.

Ponadto w niektórych państwach członkowskich uprawnienia do świadczeń emerytalno-rentowych mogą zależeć od faktu zamieszkania w danym państwie, czy też od posiadania obywatelstwa tego państwa, co ograniczałoby uprawnienia emerytalno-rentowe pracowników lub osób prowadzących działalność na własny rachunek, migrujących z innych państw.

W celu realizacji zasady swobodnego przepływu osób w obrębie Unii Europejskiej, konieczne stało się zagwarantowanie osobom, które podejmują pracę w różnych państwach członkowskich, że nie będą ponosiły z tego powodu negatywnych konsekwencji w sferze uprawnień do świadczeń emerytalno-rentowych. Temu służyć ma koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich.

Systemy zabezpieczenia społecznego - w tym systemy emerytalno-rentowe - obowiązujące w poszczególnych państwach członkowskich, podlegają koordynacji w celu wyeliminowania kolizji krajowych ustawodawstw, zarówno w sferze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, jak i w sferze opłacania składek na ubezpieczenia.

Poniżej zaprezentowano podstawowe informacje dotyczące regulacji wynikających z przepisów unijnych o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, które od 1 maja 2004 r. mają zastosowanie w sprawach polskich emerytur i rent dla osób, które oprócz okresów ubezpieczenia w Polsce, przebyły również okresy ubezpieczenia w innych państwach członkowskich.

Przepisy unijne o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego obowiązują we wszystkich państwach członkowskich, przy czym mają pierwszeństwo przed regulacjami krajowymi, jeśli krajowe regulacje pozostają w sprzeczności z unijnymi regulacjami prawnymi.

Na te regulacje można powoływać się od 1 maja 2004 r. także przed polskimi instytucjami ubezpieczenia społecznego (ZUS, KRUS, organami emerytalno-rentowymi Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Sprawiedliwości) oraz przed polskimi sądami.

Jakie przepisy prawa o unijnej koordynacji świadczeń emerytalno-rentowych obowiązują?

Od dnia 1 maja 2010 r. obowiązują nowe rozporządzenia dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego:

• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dziennik Urzędowy L 166, 30/04/2004, str. 1- 123);
• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dziennik Urzędowy L284/1, 30.10.2009 r.).

Ww. rozporządzenia zastąpiły dotychczasowe rozporządzenia unijne:

• rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE L z 1971 r., nr 149, str.2 ze zm.);
• rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE L 74 z 27 marca 1972 r.).

Od 1 maja 2010 r., co do zasady, nie można już powoływać się i stosować rozporządzeń nr 1408/71 oraz nr 574/72 w nowych sprawach emerytalno-rentowych.

Jednak, rozporządzenia nr 1408/71 oraz nr 574/72 mają nadal zastosowanie po 30 kwietnia 2010 r.:

• do spraw dotyczących obywateli państw trzecich, tzn. nienależących do Unii Europejskiej (np. obywatel Ukrainy), którzy legalnie zamieszkują na terytorium Wielkiej Brytanii i znajdują się w sytuacji trans-granicznej (np. pracowali w dwóch państwach członkowskich). Powyższe dotyczy również spraw osób będących obywatelami państw trzecich, które legalnie zamieszkują na terytorium innego niż Wielka Brytania państwa członkowskiego i pracowali (podlegali ubezpieczeniu) w Wielkiej Brytanii. W tym zakresie zastosowanie znajduje Rozporządzenie Rady (EWG) nr 859/2003 z dnia 14 maja 2003r. - rozszerzenie przepisów rozporządzania (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia (EWG) nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo (Dz.Urz. WE L 124 z 20 maja 2003 r.).

Z dniem 1 stycznia 2011 roku weszło w życie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 rozszerzającego rozporządzenie (WE) nr 883/2004 i rozporządzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo (Dz.U. UE L z dnia 29 grudnia 2010 r. nr 344, str.1 i n).

Zgodnie z tym rozporządzeniem, rozporządzenia nr 883/2004 i nr 987/2009 mają od 1 stycznia 2011 r. zastosowanie do spraw emerytalno-rentowych osób będących obywatelami państw trzecich, czyli nienależących do Unii Europejskiej (m.in. obywateli Ukrainy), które legalnie zamieszkują na terytorium jednego z państw członkowskich, z wyłączeniem Wielkiej Brytanii i znajdują się w sytuacji trans-granicznej (np. pracowali w dwóch państwach członkowskich, z wyłączeniem Wielkiej Brytanii).

Z dniem 1 kwietnia 2012 r. weszła w życie Decyzja Nr 1/2012 Wspólnego Komitetu ustanowionego na podstawie Umowy między Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi, z jednej strony, a Konfederacją Szwajcarską, z drugiej strony, w sprawie swobodnego przepływu osób (Dz.U. UE L 103 z 13 kwietnia 2012 r., s. 51).

Decyzja ta z dniem 1 kwietna 2012 r. rozszerzyła zakres stosowania rozporządzeń nr 883/2004 i nr 987/2009  do spraw emerytalno-rentowych na stosunki pomiędzy Szwajcarią a państwami członkowskimi Unii Europejskiej.

Z dniem 1 czerwca 2012 r. na mocy Decyzji Wspólnego Komitetu EOG Nr 76/2011 z dnia 1 lipca 2011 r. w sprawie zmiany załącznika VI (Zabezpieczenie społeczne) oraz Protokołu 37 do Porozumienia EOG (Dz.U. UE L 262 z 6 października 2011, s. 33), rozszerzony został zakres stosowania w sprawach emerytalno-rentowych rozporządzeń nr 883/2004 i nr 987/2009  na stosunki z Norwegią, Islandią i Liechtensteinem.

Od dnia 1 maja 2004 r. w Polsce obowiązują unijne przepisy prawne, stanowiące podstawę koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich, m.in. w zakresie emerytur i rent. Należą do nich przede wszystkim Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską przekształcony przez Traktat z Lizbony na Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz ww. rozporządzenia unijne z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich 

Wskazane rozporządzenia unijne zastąpiły - w ramach zakresu podmiotowego i przedmiotowego - dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym zawarte przez Rzeczpospolitą Polską z państwami członkowskimi UE, czyli:

1. porozumienie między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Łotewską dotyczące ubezpieczeń społecznych z dnia 20 grudnia 1934 r. (Dz.U. 1935 nr 47, poz. 322);
2. umowę z dnia 5 kwietnia 1948 r. pomiędzy Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką o współpracy w dziedzinie polityki i administracji społecznej (Dz.U. 1949 nr 6, poz. 32);
3. umowę z dnia 5 kwietnia 1948 r. pomiędzy Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1949 nr 6, poz. 34);
4. konwencję Generalną z dnia 9 czerwca 1948 r. pomiędzy Polską a Francją o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1949 nr 24, poz. 158);
5. umowę z dnia 16 stycznia 1958 r. pomiędzy Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1959 nr 19, poz. 114), w odniesieniu do Republiki Słowenii i Chorwacji;
6. umowę z dnia 14 lutego 1959 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Węgierską Republiką Ludową o współpracy w dziedzinie polityki społecznej (Dz.U. 1959 nr 67, poz. 416), która utraciła moc obowiązującą z dniem 29 grudnia 2005 r. na podstawie Protokołu z dnia 17 czerwca 2005 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Węgierskiej o przeglądzie umów dwustronnych (Dz. U. 2006 r. nr 88, poz. 613);
7. konwencję Generalną z dnia 26 listopada 1965 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Królestwem Belgii o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1967 nr 40, poz. 201);
8. umowę z dnia 25 kwietnia 1973 r. pomiędzy Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o ubezpieczeniu społecznym pracowników wysłanych przejściowo na obszar drugiego Państwa (Dz.U. 1974 nr 42, poz. 250);
9. umowę z dnia 3 maja 1985 r. między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Republiki Greckiej o ubezpieczeniu społecznym osób zatrudnionych na terytorium drugiego państwa (Dz.U. 1986 nr 30, poz. 147), umowę z dnia 3 maja 1985 r. między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Republiki Greckiej o uregulowaniu niektórych problemów zabezpieczenia społecznego (niepublikowana);
10. umowę z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1991 nr 108, poz. 468);
11. konwencję z dnia 1 lipca 1996 r. między Rzecząpospolitą Polską a Wielkim Księstwem Luksemburga w sprawie zabezpieczenia społecznego (Dz.U. 2001 nr 143, poz. 1596);
12. umowę z dnia 7 września 1998 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 2000 nr 104, poz. 1105);
13. konwencję z dnia 22 lutego 2001 r. między Rzecząpospolitą Polską a Królestwem Hiszpanii o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 2004 nr 28, poz. 244);
14. umowę z dnia 9 czerwca 2005 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Bułgarii o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 2006 r. nr 172, poz. 1231);

z wyjątkiem:

• umowy z dnia 9 października 1975 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym (Dz.U. 1976 nr 16, poz. 101) w zakresie określonym w art. 27 ust. 2 i 4 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1991 nr 108, poz. 468),
• art. 11 ust. 3, art. 19 ust. 4, art. 27 ust. 5 i art. 28 ust. 2 umowy z dnia 8 grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym
  (Dz.U. 1991 nr 108, poz. 468),
• art. 33 ust. 3 umowy z dnia 7 września 1998 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym (Dz.U. 2000 nr 104, poz. 1105), które nadal mają zastosowanie w sprawach emerytur i rent (stosowanie tych postanowień zostało zastrzeżone w załączniku III do rozporządzenia nr 1408/71).

Kogo obejmuje unijna koordynacja świadczeń emerytalno-rentowych?

Unijne przepisy dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego odnoszą się do uprawnień emerytalno-rentowych osób wykonujących szeroko rozumianą działalność zawodową, w tym pracowników, osób pracujących na podstawie umów cywilnoprawnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek, które znalazły się w określonej "sytuacji międzynarodowej" (np. pracowały/były ubezpieczone w Polsce i w innych państwach członkowskich) oraz osób, które mieszkają w innym państwie członkowskim i ubiegają się bądź pobierają polską emeryturę lub rentę z tytułu pracy (ubezpieczenia) podejmowanej wyłącznie w Polsce.

Unijną koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego na podstawie rozporządzenia nr 883/2004 objęte są:

• osoby będące obywatelami jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależących do UE (Norwegia, Islandia, Lichtenstein) lub Szwajcarii,
• bezpaństwowcy lub uchodźcy zamieszkali na terytorium jednego z państw członkowskich,
• członkowie rodzin wymienionych osób, a także
• osoby pozostałe przy życiu po wymienionych wyżej osobach (np. małżonek, dzieci).

Unijna koordynacja na podstawie rozporządzenia nr 883/2004 dotyczy także osób pozostałych przy życiu po osobach, które nie były obywatelami państw członkowskich, ale które pracowały w państwach członkowskich, jeśli osoby pozostałe przy życiu są obywatelami państwa członkowskiego bądź bezpaństwowcami lub uchodźcami zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich.

Dotychczasowe rozporządzenie nr 1408/71 nadal ma zastosowanie do spraw emerytalno-rentowych osób będących obywatelami państw trzecich, tzn. obywatelami państw nienależących do Unii Europejskiej (np. obywateli Ukrainy), którzy legalnie mieszkają na terytorium Wielkiej Brytanii i znajdują się w sytuacji prawnej, która dotyczy więcej niż jednego państwa członkowskiego - czyli np. pracowali w dwóch państwach członkowskich albo pracowali w jednym, a mieszkają w innym państwie członkowskim. Powyższe dotyczy również spraw osób będących obywatelami państw trzecich, którzy legalnie mieszkają na terytorium innego niż Wielka Brytania państwa członkowskiego, ale pracowali (podlegali ubezpieczeniu) na terytorium Wielkiej Brytanii.

Postanowienia rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie emerytur i rent dotyczą pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich i są obywatelami jednego z państw członkowskich bądź też są bezpaństwowcami lub uchodźcami zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich oraz członków rodzin wyżej wymienionych osób, a także osób pozostałych przy życiu po wymienionych osobach.

Postanowienia rozporządzeń unijnych dotyczą osób wykonujących szeroko rozumianą działalność zawodową, zarówno pracę najemną (na cudzy rachunek - są zatrudnione, wykonują pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej itp.) jak i pracę na własny rachunek (prowadzą działalność gospodarczą, są twórcami, artystami, prowadzą działalność w zakresie wolnego zawodu) oraz osób, które nie są już aktywne zawodowo, a podlegały wcześniej ustawodawstwu przynajmniej jednego państwa członkowskiego (były tam ubezpieczone, zatrudnione, wykonywały pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej lub wykonywały inną pracę).

Postanowienia rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie emerytur i rent dotyczą np. osoby ubiegającej się o przyznanie polskiej emerytury, która podlegała przez 2 lata polskim ubezpieczeniom społecznym z tytułu wykonywania umowy zlecenia, a następnie przez 28 lat podlegała francuskiemu ustawodawstwu z tytułu zatrudnienia.

Przepisy te dotyczą również członków rodzin i osób ubiegających się o świadczenia po śmierci pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek, np. dzieci oraz pozostałego przy życiu współmałżonka, ubiegających się o przyznanie renty rodzinnej po obywatelu norweskim, który przed śmiercią był zatrudniony 15 lat w Szwecji, a następnie w Polsce wykonywał przez 7 lat pozarolniczą działalność gospodarczą.

Rozporządzenie stosuje się również do osób pozostałych przy życiu po śmierci pracowników lub osób prowadzących działalność na własny rachunek, którzy podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich, niezależnie od obywatelstwa tych osób, jeśli osoby pozostałe przy życiu są obywatelami jednego z państw członkowskich bądź też bezpaństwowcami lub uchodźcami, zamieszkałymi na terytorium jednego z państw członkowskich.

Dotyczy to np. zamieszkałej w Hiszpanii obywatelki polskiej, ubiegającej się o przyznanie renty rodzinnej po małżonku - obywatelu amerykańskim, który był zatrudniony przez 25 lat w Polsce.

Na mocy postanowień rozporządzenia nr 859/2003, stosowanie rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 zostało od 1 czerwca 2003 r. rozszerzone na osoby, które są obywatelami państw trzecich (tj. państw innych niż państwa Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii), jak również na członków ich rodzin oraz osób pozostałych po ich śmierci, pod warunkiem że legalnie zamieszkują na terytorium któregokolwiek państwa członkowskiego i znajdują się w sytuacji, która dotyczy więcej niż jednego państwa członkowskiego.

Dotyczy to np. zamieszkałego w Polsce obywatela Chin, ubiegającego się o rentę z tytułu niezdolności do pracy, który przebył okresy ubezpieczenia (zatrudnienia, prowadzenia działalności na własny rachunek) w Belgii oraz w Austrii.

Jakie są podstawowe zasady unijnej koordynacji świadczeń emerytalno-rentowych?

Do podstawowych zasad unijnej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie emerytur i rent należą:

• Zasada równego traktowania

Zgodnie z tą zasadą, obywatele państw członkowskich, do których mają zastosowanie postanowienia rozporządzeń nr 883/2004 i 987/2009, podlegają obowiązkom i korzystają z praw wynikających z ustawodawstwa każdego państwa członkowskiego na tych samych warunkach co obywatele tego państwa.

Stosowanie tej zasady powoduje, że polski obywatel ubiegający się o emeryturę lub rentę
z tytułu ubezpieczenia (pracy) we Francji - w zakresie warunków nabywania prawa do świadczeń, zasad ustalania wysokości tych świadczeń, zasad i trybu przyznawania oraz wypłaty świadczeń - powinien być traktowany przez instytucję francuską tak samo jak obywatele francuscy, niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim mieszka.

• Zasada sumowania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania

Zgodnie z tą zasadą, przy ustalaniu prawa i obliczaniu wysokości emerytur i rent przysługujących na podstawie ustawodawstwa jednego państwa członkowskiego uwzględniane są okresy ubezpieczenia (pracy) lub okresy zamieszkania przebyte na terytorium każdego innego państwa członkowskiego.

Okresy zamieszkania za granicą w państwach członkowskich mogą zostać uwzględnione w Polsce jedynie w przypadkach, kiedy wewnętrzne przepisy prawne danego państwa uzależniają nabycie prawa do świadczeń od przebycia okresów zamieszkania na ich terytorium (jest tak np. w Szwecji czy Finlandii).

Jeżeli pracownik lub osoba prowadząca działalność na własny rachunek, ubiegająca się o przyznanie emerytury bądź renty w jednym państwie członkowskim ma zbyt krótki okres ubezpieczenia (pracy) - niewystarczający do nabycia uprawnień do świadczeń na podstawie wewnętrznych przepisów prawnych tego państwa, do okresów ubezpieczenia (pracy) przebytych w tym państwie dolicza się okresy ubezpieczenia (pracy) lub okresy zamieszkania przebyte we wszystkich innych państwach członkowskich.

Zgodnie z tą zasadą, mężczyźnie urodzonemu przed 1 stycznia 1949 r., który pracował (był ubezpieczony) w Polsce przez okres 15 lat oraz w Szwecji przez okres 11 lat, ubiegającemu się o przyznanie polskiej emerytury, do polskich okresów składkowych i nieskładkowych mających wpływ na uprawnienia do emerytury (15 lat) zostanie doliczony 11-letni okres ubezpieczenia
w Szwecji, co w konsekwencji będzie skutkować spełnieniem przez zainteresowanego warunku posiadania wymaganego (do nabycia prawa do emerytury) okresu składkowego
i nieskładkowego wynoszącego dla mężczyzn co najmniej 20 lat i - jeżeli wszystkie inne warunki zostaną spełnione - przyznaniem prawa do polskiej emerytury.

Tak więc osoba, która w ciągu całego swego życia pracowała w różnych państwach członkowskich i w żadnym nie przebyła okresu ubezpieczenia (pracy) wymaganego do nabycia uprawnień do emerytury lub renty na podstawie wewnętrznych przepisów prawnych, spełniła natomiast warunek dotyczący posiadania wymaganego stażu, biorąc pod uwagę wszystkie udowodnione okresy ubezpieczenia (pracy) lub okresy zamieszkania w różnych państwach członkowskich, nie będzie postawiona w gorszej sytuacji niż osoba, która całe życie była ubezpieczona w jednym państwie.

• Zasada zachowania praw nabytych

Zgodnie z tą zasadą emerytury i renty nabyte na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw członkowskich nie mogą doznać żadnego uszczerbku, w szczególności nie mogą zostać obniżone, zmienione, zawieszone lub uchylone z tego powodu, że osoba uprawniona do tych świadczeń przebywa lub ma miejsce zamieszkania na terytorium innego państwa członkowskiego niż państwo zobowiązane do wypłaty świadczeń.

Stosowanie tej zasady powoduje, że jeżeli ustawodawstwo jednego z państw członkowskich przewiduje wypłacanie dodatku do emerytury czy renty wyłącznie osobom zamieszkałym w tym państwie, dodatek taki będzie wypłacany także osobom uprawnionym do emerytury lub renty z instytucji ubezpieczeniowej tego państwa, zamieszkałym w każdym innym państwie członkowskim.

Z zasadą zachowania praw nabytych związana jest zasada transferu świadczeń, według której emerytury i renty przysługujące z instytucji ubezpieczeniowej danego państwa osobom uprawnionym, zamieszkałym w innym państwie członkowskim, mogą być przekazywane do państwa zamieszkania świadczeniobiorcy.

Zgodnie z tą zasadą, polska instytucja ubezpieczeniowa (ZUS, KRUS, organ emerytalno-rentowy MON, MSWiA, MS) obowiązana jest przekazywać polską emeryturę lub rentę osobie uprawnionej, zamieszkałej np. w Hiszpanii.

• Zasada uznawania zdarzeń objętych ochroną, które wystąpiły na terytorium jednego państwa członkowskiego, tak jakby zaszły one pod rządami państwa zobowiązanego do udzielania świadczeń

Zgodnie z tą zasadą instytucje ubezpieczeniowe jednego państwa członkowskiego uwzględniają w ramach stosowanego przez nie ustawodawstwa określone zdarzenia (np. wystąpienie wypadku przy pracy, powstanie choroby zawodowej, rozwiązanie stosunku pracy, wyczerpanie okresu zasiłkowego), od spełnienia których ustawodawstwo tego państwa uzależnia nabycie lub zachowanie prawa do świadczeń albo realizację wypłaty świadczeń, również wtedy gdy zdarzenia te wystąpiły na terytorium innego państwa członkowskiego.

Zgodnie z tą zasadą, instytucja ubezpieczeniowa państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu zainteresowany podlegał w chwili wystąpienia wypadku przy pracy (w drodze do pracy lub z pracy), a które to ustawodawstwo uzależnia przyznanie świadczeń od wystąpienia takiego wypadku na terytorium tego państwa, jest obowiązana uwzględnić wypadek przy pracy (w drodze do pracy bądź z pracy), który miał miejsce na terytorium każdego innego państwa członkowskiego, tak jakby wystąpił na własnym terytorium.

Jak ustalane są emerytury i renty dla osób pracujących w państwach UE/EFTA?

Ustalanie uprawnień oraz obliczanie wysokości emerytur i rent osobom zamieszkałym w Polsce lub w innych państwach członkowskich, posiadającym - oprócz polskich okresów ubezpieczenia (pracy) - również okresy ubezpieczenia przebyte w innych państwach członkowskich

Przepisy prawne państw członkowskich mogą przewidywać różne rodzaje świadczeń emerytalno-rentowych oraz różne warunki nabywania uprawnień do tych świadczeń. Aby nabyć uprawnienia do świadczeń z danego państwa członkowskiego należy spełnić warunki przewidziane przez ustawodawstwo tego państwa. Przed podjęciem pracy w danym państwie członkowskim warto
w instytucji tego państwa uzyskać informację, jakie warunki nabywania uprawnień do świadczeń emerytalno-rentowych przewiduje ustawodawstwo wewnętrzne tego państwa.

Warunki wymagane do nabycia prawa do polskiej emerytury i renty, zasady obliczania ich wysokości, zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty tych świadczeń, określają polskie przepisy emerytalno-rentowe.

W ramach powszechnego systemu emerytalno-rentowego, realizowanego przez ZUS, podstawowym aktem prawnym w zakresie emerytur i rent jest ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2015 r., poz. 748 z późn. zm.).

Do świadczeń emerytalno-rentowych objętych wyżej wymienioną ustawą należą:

• emerytura, w tym emerytura częściowa,
• renta z tytułu niezdolności do pracy (w tym renta szkoleniowa),
• renta rodzinna,
• dodatek pielęgnacyjny,
• dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej,
• zasiłek pogrzebowy.

Warunki nabywania uprawnień do świadczeń emerytalno-rentowych, określone w przepisach prawnych państw członkowskich (w tym Polski) podlegają modyfikacjom w wyniku stosowania rozporządzeń unijnych.

Obywatelstwo innego państwa członkowskiego lub miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim

Posiadanie obywatelstwa innego państwa członkowskiego, czy też zamieszkiwanie w innym państwie członkowskim nie może stanowić przeszkody dla nabycia prawa do emerytury i renty w żadnym państwie członkowskim. 
Wynika to między innymi z zasady równego traktowania, zgodnie z którą osobę ubiegającą się o emeryturę lub rentę z państwa członkowskiego X, będącą obywatelem państwa członkowskiego Y, należy traktować tak samo jak obywateli państwa X, niezależnie od tego, w którym państwie członkowskim osoba ta mieszka.

Jeśli zgodnie z ustawodawstwem danego państwa członkowskiego pewien okres ubezpieczenia lub okres zamieszkania może zostać uwzględniony przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty wyłącznie pod warunkiem posiadania przez osobę ubiegającą się o świadczenie obywatelstwa tego państwa, warunek ten nie ma zastosowania do osób posiadających obywatelstwo każdego innego państwa członkowskiego.

Jeżeli zgodnie z ustawodawstwem danego państwa członkowskiego pewien okres ubezpieczenia może zostać uwzględniony przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty wyłącznie pod warunkiem posiadania przez osobę ubiegającą się o świadczenie miejsca zamieszkania na terytorium tego państwa, warunek ten nie ma zastosowania do osób posiadających miejsce zamieszkania na terytorium każdego innego państwa członkowskiego.

Sumowanie okresów przebytych w różnych państwach

W państwach członkowskich do nabycia uprawnień do świadczeń emerytalno-rentowych konieczne jest zwykle udowodnienie określonej długości okresów ubezpieczenia lub okresów zamieszkania. 
Jeśli okres ubezpieczenia lub zamieszkania przebyty w danym państwie członkowskim jest krótszy od wymaganego do nabycia prawa do emerytury bądź renty na podstawie przepisów prawnych tego państwa, to instytucja rozpatrująca wniosek o świadczenia uwzględnia - przy ustalaniu prawa do świadczeń - wszystkie okresy ubezpieczenia lub zamieszkania przebyte w każdym innym państwie członkowskim, jeśli okresy te się nie pokrywają.

Przykład:

Mężczyzna (urodzony przed 1 stycznia 1949 r.) ubiega się o polską emeryturę. 
W Polsce przebył okresy ubezpieczenia (okresy składkowe) wynoszące 18 lat, a w Irlandii okresy ubezpieczenia wynoszące 8 lat. 
W związku z tym, że polski okres ubezpieczenia (18 lat) jest krótszy od wymaganego do nabycia prawa do polskiej emerytury (co najmniej 20 lat), instytucja polska - przy ustalaniu uprawnień do emerytury - uwzględni irlandzki okres ubezpieczenia wynoszący 8 lat. 
Wobec udowodnienia łącznie w Polsce i w Irlandii 26-letniego okresu ubezpieczenia, zainteresowany spełnia warunki do nabycia prawa do polskiej emerytury.

Obliczenie wysokości świadczenia, jeżeli dla uzyskania prawa uwzględniono okresy zagraniczne

Osobom, którym uprawnienia do emerytury lub renty ustalane są na podstawie łączonych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania, przebytych w dwóch lub więcej państwach członkowskich, wysokość świadczenia obliczana jest z uwzględnieniem proporcji okresów ubezpieczenia bądź zamieszkania przebytych w danym państwie członkowskim (państwie właściwym) w stosunku do sumy okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych we wszystkich państwach członkowskich - zgodnie z zasadą pro rata temporis.

W takich przypadkach instytucja właściwa państwa członkowskiego oblicza wysokość emerytury lub renty w dwóch etapach:

• oblicza pełną wysokość świadczenia, jakie przysługiwałoby zainteresowanemu, gdyby wszystkie uwzględnione okresy ubezpieczenia lub zamieszkania (przebyte w dwóch lub więcej państwach członkowskich) zostały przebyte zgodnie ze stosowanym przez tę instytucję ustawodawstwem (kwota teoretyczna),
• następnie oblicza częściową wysokość świadczenia, z uwzględnieniem proporcji okresów ubezpieczenia lub zamieszkania w danym państwie członkowskim (przebytych zgodnie ze stosowanym przez tę instytucję ustawodawstwem) w stosunku do sumy okresów ubezpieczenia
  i zamieszkania przebytych przez zainteresowanego we wszystkich państwach członkowskich (kwota rzeczywista).

Przykład:

Mężczyzna (ur. przed 1 stycznia 1949 r.) ubiega się o emeryturę. 
Wyżej wymieniony pracował: 
- w Polsce - przez okres 10 lat, 
- w Szwecji - przez okres 5 lat, 
- w Holandii - przez okres 10 lat. 
W każdym z wymienionych państw członkowskich zainteresowany pracował dłużej niż 1 rok,
a zatem instytucje: polska, szwedzka i holenderska ustalą uprawnienia do emerytury. 
Biorąc pod uwagę wyłącznie polski okres ubezpieczenia (10 lat), mężczyzna ten nie spełnia warunków wymaganych do nabycia prawa do polskiej emerytury. Spełni jednak warunki wymagane do nabycia prawa do polskiej emerytury po uwzględnieniu okresów ubezpieczenia przebytych w Szwecji (5 lat) i w Holandii (10 lat). 
Instytucja polska obliczy wysokość polskiej emerytury w dwóch etapach: 
- w pierwszej kolejności obliczy kwotę teoretyczną - pełną wysokość polskiej emerytury, jaka przysługiwałaby zainteresowanemu, gdyby wszystkie okresy ubezpieczenia (polski, szwedzki, holenderski) zostały przebyte zgodnie z polskimi przepisami, 
- następnie obliczy kwotę rzeczywistą - częściową wysokość polskiej emerytury, obliczoną
z uwzględnieniem proporcji polskich okresów ubezpieczenia w stosunku do sumy okresów ubezpieczenia przebytych w Polsce, Szwecji i w Holandii. 
Tak obliczona kwota częściowej polskiej emerytury będzie wypłacana zainteresowanemu. 
Instytucje ubezpieczeniowe pozostałych państw (Szwecji i Holandii), w których również przebyte zostały okresy ubezpieczenia, ustalą prawo i obliczą wysokość emerytury, stosując przepisy prawne obowiązujące w tych państwach, z zastosowaniem - jeśli będzie to konieczne - przepisów unijnych, dotyczących uwzględniania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych w innych państwach członkowskich.

Obliczenie wysokości świadczenia, jeżeli dla uzyskania prawa nie ma konieczności uwzględniania okresów zagranicznych

W przypadku gdy okresy ubezpieczenia lub zamieszkania przebyte w danym państwie członkowskimsą wystarczające do nabycia prawa do emerytury lub renty na podstawie przepisów prawnych tego państwa, instytucja właściwa danego państwa członkowskiego ustala prawo i oblicza wysokość świadczenia z uwzględnieniem wyłącznie okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych w tym państwie członkowskim. 
Instytucja właściwa tego państwa członkowskiego oblicza również wysokość świadczenia
z uwzględnieniem łączonych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych we wszystkich państwach członkowskich, a następnie porównuje uzyskane wysokości świadczeń w celu przyznania świadczenia w wysokości najkorzystniejszej dla zainteresowanego.

Przykład:

Mężczyzna (urodzony przed 1 stycznia 1949 r.) ubiega się o emeryturę. 
Pracował on: 
- w Polsce - przez okres 26 lat, 
- w Wielkiej Brytanii - przez okres 6 lat, 
- w Belgii - przez okres 3 lat. 
W każdym z państw zainteresowany pracował dłużej niż 1 rok, a zatem instytucje: polska, brytyjska i belgijska ustalą uprawnienia do emerytury. 
Biorąc pod uwagę wyłącznie polski okres ubezpieczenia (26 lat), zainteresowany spełnia warunki wymagane do nabycia prawa do polskiej emerytury. 
Instytucja polska obliczy wysokość polskiej emerytury w dwóch wariantach:

wariant I - obliczy wysokość polskiej emerytury z uwzględnieniem wyłącznie polskich okresów ubezpieczenia (emerytura pełna - emerytura krajowa),
wariant II - obliczy wysokość polskiej emerytury z uwzględnieniem łączonych okresów ubezpieczenia przebytych w Polsce, Belgii i w Wielkiej Brytanii (emerytura częściowa) - zgodnie z zasadą pro rata temporis, tj. w dwóch etapach: 
- w pierwszej kolejności obliczy kwotę teoretyczną - pełną wysokość polskiej emerytury, jaka przysługiwałaby, gdyby wszystkie okresy ubezpieczenia (polski, belgijski, brytyjski) zostały przebyte zgodnie z polskimi przepisami, 
- następnie obliczy kwotę rzeczywistą - częściową wysokość polskiej emerytury
z uwzględnieniem proporcji polskich okresów ubezpieczenia w stosunku do sumy okresów ubezpieczenia przebytych w Polsce, Belgii i w Wielkiej Brytanii,
a następnie porówna kwoty świadczeń ustalone w obydwu wariantach i przyzna emeryturę
w korzystniejszej dla zainteresowanego wysokości. Instytucje ubezpieczeniowe pozostałych państw (Belgii i Wielkiej Brytanii), w których również przebyte zostały okresy ubezpieczenia, ustalą prawo i obliczą wysokość emerytury, stosując przepisy prawne obowiązujące w tych państwach, z zastosowaniem - jeśli będzie to konieczne - przepisów unijnych, dotyczących uwzględniania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych w innych państwach członkowskich.

Okres ubezpieczenia krótszy niż 1 rok

W przypadku do osób, które posiadają okresy ubezpieczenia lub zamieszkania w dwóch lub więcej państwach członkowskich, instytucja każdego z państw, w których zostały przebyte te okresy, ustala uprawnienia do emerytury bądź renty, jeśli okres ubezpieczenia lub zamieszkania w danym państwie wynosi co najmniej 1 rok, chyba że z wewnętrznych przepisów prawnych tego państwa członkowskiego wynikają uprawnienia do emerytury czy renty dla osób posiadających okresy krótsze niż 1 rok.

Jeżeli osoba była ubezpieczona (pracowała) w trzech państwach członkowskich i w każdym z tych państw przebyła okresy ubezpieczenia (pracy) dłuższe niż 1 rok, instytucje wszystkich trzech państw członkowskich, w których przebyte zostały te okresy, ustalają uprawnienia do świadczeń emerytalno-rentowych. 
Rozpatrzenie wniosku przez instytucje ubezpieczeniowe trzech państw członkowskich nie oznacza, że w każdym z tych państw osoba nabędzie prawo do emerytury lub renty - w każdym bowiem z tych państw spełnione muszą być warunki wymagane do nabycia uprawnień do świadczeń. 
W przypadku spełnienia warunków wymaganych do nabycia prawa do świadczenia, wynikających z ustawodawstw każdego z tych państw, z zastosowaniem - jeśli jest to konieczne - postanowień rozporządzenia unijnego, dotyczących uwzględniania okresów ubezpieczenia bądź zamieszkania przebytych w innych państwach członkowskich i przyznania świadczeń przez instytucje tych państw, osoba zainteresowana pobierać będzie emeryturę lub rentę z trzech państw członkowskich.

Jeżeli przebyty w jednym z państw członkowskich okres ubezpieczenia lub zamieszkania jest krótszy niż 1 rok i z tytułu tego okresu nie przysługują żadne uprawnienia do świadczeń na podstawie wewnętrznych przepisów prawnych, instytucja tego państwa nie rozpatruje wniosku o emeryturę czy rentę. Ten krótszy niż 1 rok okres ubezpieczenia lub zamieszkania uwzględnią - przy ustalaniu uprawnień do świadczeń - instytucje innych państw członkowskich, w których również zostały przebyte okresy ubezpieczenia lub zamieszkania.

Przykład:

Mężczyzna urodzony przed 1 stycznia 1949 r. który pracował (był ubezpieczony) w Austrii przez okres 6 miesięcy oraz w Polsce przez okres 24 lat i 6 miesięcy, ubiega się o emeryturę. W związku z tym, że okres ubezpieczenia przebyty w Austrii jest krótszy niż 1 rok i z jego tytułu nie przysługują austriackie świadczenia, instytucja polska przy ustalaniu uprawnień i obliczaniu wysokości polskiej emerytury uwzględni okres ubezpieczenia w Polsce i Austrii wynoszący łącznie 25 lat.

W celu uzyskania szczegółowych informacji w indywidualnych sprawach osób zainteresowanych uzyskaniem polskiej emerytury lub renty z zastosowaniem przepisów o koordynacji, pytania można kierować do jednostek organizacyjnych ZUS realizujących rozporządzenia unijne.

Renty z tytułu niezdolności do pracy (inwalidztwa)

Ze względu na różnice w ustawodawstwach państw członkowskich, rozporządzenie unijne określa szczególne zasady ustalania prawa do rent z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy).

Zasady ustalania prawa do renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) oraz obliczania jej wysokości są w systemach państw członkowskich zróżnicowane.

Zasadniczo w państwach członkowskich wyodrębnia się dwa rodzaje systemów dotyczących przyznawania rent inwalidzkich (rent z tytułu niezdolności do pracy):

• systemy, w których wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) nie jest zależna od długości przebytych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ A),
• systemy, w których wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) jest uzależniona od długości przebytych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ B).

Rozporządzenie unijne różnicuje sytuację osoby ubiegającej się o rentę inwalidzką (rentę z tytułu niezdolności do pracy) w zależności od tego, jakiego rodzaju systemowi osoba podlegała w czasie swojej aktywności zawodowej.

W przypadku gdy osoba podlegała wyłącznie ustawodawstwom państw członkowskich, według których wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) nie jest uzależniona od długości przebytych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ A), uprawnienia tej osoby do renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) ustala wyłącznie instytucja tego państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu osoba podlegała w chwili wystąpienia inwalidztwa (niezdolności do pracy).

Ustawodawstwa państw członkowskich, zgodnie z którymi wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) nie jest uzależniona od długości przebytych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ A), wymienione są w odpowiednich załącznikach do rozporządzeń unijnych.

W przypadku gdy osoba podlegała ustawodawstwom dwóch lub więcej państw członkowskich, z których przynajmniej jedno było ustawodawstwem, zgodnie z którym wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) jest uzależniona od długości przebytych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ B), uprawnienia tej osoby do renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) ustalają instytucje właściwe każdego z państw, których ustawodawstwom osoba podlegała, w sposób analogiczny jak uprawnienia do emerytury.

Jeśli osoba pracowała np. w trzech państwach członkowskich, przy czym co najmniej w jednym z tych państw występuje ustawodawstwo, na podstawie którego wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) zależy od długości przebytych okresów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ B) i w każdym z wymienionych państw osoba przebyła okresy ubezpieczenia (zamieszkania) wynoszące co najmniej 1 rok, to uprawnienia do renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) ustalają instytucje każdego z tych państw. 
Jeżeli osoba zainteresowana spełni warunki wymagane do nabycia prawa do renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) w każdym z wymienionych państw, w jakich przebyła okresy ubezpieczenia (zamieszkania), to przyznane jej zostaną renty z każdego z tych państw.

Wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest uzależniona od długości przebytych okresów ubezpieczenia (składkowych i nieskładkowych), a zatem uprawnienia do renty osoby, która podlegała ustawodawstwu polskiemu (typ B) i ustawodawstwom innych państw członkowskich (typ A lub typ B) ustalają instytucje właściwe wszystkich państw, w których przebyte zostały okresy ubezpieczenia (okresy zamieszkania), w sposób analogiczny jak uprawnienia do emerytury.

Przykład:

Zainteresowany, który przebył okresy ubezpieczenia: w Austrii - 5 lat i w Polsce - 8 lat, ubiega się o rentę z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) w związku z niezdolnością do pracy powstałą w czasie zatrudnienia w Polsce. 
Zgodnie z przepisami prawnymi obydwu tych państw, wysokość renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) zależy od długości przebytych okresów ubezpieczenia. 
Uprawnienia do renty z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) ustalą instytucje obu państw - zgodnie ze stosowanymi przez te instytucje przepisami, analogicznie jak w przypadku emerytury.

W celu uzyskania szczegółowych informacji w indywidualnych sprawach osób zainteresowanych uzyskaniem polskiej renty z tytułu niezdolności do pracy z zastosowaniem przepisów o koordynacji, pytania można kierować do jednostek organizacyjnych ZUS realizujących rozporządzenia unijne.

Renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej

Warunki nabywania prawa do polskich rent z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej oraz wysokość tych świadczeń określają przepisy ustawy z dnia 20 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.). Świadczenia pieniężne, o których mowa w ww. ustawie, w tym:

• renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową,
• renty rodzinne na podstawie ww. ustawy

- podlegają unijnej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.

Warunki nabywania uprawnień do rent z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej, określone w polskich przepisach prawnych podlegają modyfikacjom w wyniku stosowania postanowień rozporządzenia unijnego.

• Zasada podstawowa

Osobie, która podlegała ustawodawstwom dwóch lub więcej państw członkowskich, renta z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługuje wyłącznie od instytucji tego państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu osoba podlegała w chwili zajścia wypadku przy pracy lub w momencie powstania choroby zawodowej.

Przykład:

Zainteresowany był zatrudniony kolejno: 
- w Norwegii przez okres 4 lat, 
- w Szwecji przez okres 2 lat, 
- w Polsce przez okres 1 roku. 
W czasie zatrudnienia w Polsce uległ wypadkowi przy pracy i ubiega się o rentę z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy. 
Właściwą do ustalenia uprawnień do renty jest w tym przypadku instytucja polska, bowiem w chwili, kiedy miał miejsce wypadek przy pracy zainteresowany podlegał polskiemu ustawodawstwu.

• Zasada szczególna

Jeśli osoba, u której rozpoznano chorobę zawodową, wykonywała pracę, która poprzez swój charakter mogła spowodować tę chorobę w dwóch lub więcej państwach członkowskich, to świadczenia, o które ta osoba lub osoby pozostałe po jej zgonie mogą się ubiegać, przyznawane są wyłącznie na podstawie ustawodawstwa ostatniego z państw, w których wykonywana była praca narażająca na chorobę zawodową, jeśli warunki wymagane do nabycia prawa do renty na podstawie ustawodawstwa tego państwa zostaną spełnione.

Przykład:

Zainteresowany był zatrudniony jako górnik kolejno: 
- w Czechach przez okres 2 lat, 
- w Polsce przez okres 12 lat, 
- w Hiszpanii przez okres 2 lat. 
W czasie zatrudnienia w Hiszpanii stwierdzono u niego chorobę zawodową, związaną z pracą górniczą. Zainteresowany zwrócił się z wnioskiem o przyznanie renty z tytułu choroby zawodowej. 
Właściwą do ustalenia uprawnień do renty jest w tym przypadku instytucja hiszpańska, bowiem zainteresowany ostatnio wykonywał pracę narażającą na chorobę zawodową w Hiszpanii (podlegał hiszpańskiemu ustawodawstwu). 
W przypadku spełnienia warunków wymaganych do nabycia prawa do renty z tytułu choroby zawodowej na podstawie ustawodawstwa hiszpańskiego - instytucja hiszpańska przyzna zainteresowanemu rentę z tytułu choroby zawodowej.

W celu uzyskania szczegółowych informacji w indywidualnych sprawach osób zainteresowanych uzyskaniem polskiej renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej z zastosowaniem przepisów o koordynacji, pytania można kierować do jednostek organizacyjnych ZUS realizujących rozporządzenia unijne.

Zasiłek pogrzebowy z tytułu śmierci emeryta lub rencisty albo członka rodziny emeryta lub rencisty

Uprawnienia do zasiłku pogrzebowego z tytułu śmierci emeryta lub rencisty albo członka rodziny emeryta lub rencisty ustala instytucja, która wypłacała emeryturę lub rentę, nawet jeżeli emeryt lub rencista mieszkał w chwili śmierci w innym - niż właściwe dla emerytury lub renty - państwie członkowskim lub gdy zgon nastąpił w innym państwie członkowskim.

Zasiłek pogrzebowy z tytułu śmierci osoby zamieszkałej w innym niż Polska państwie członkowskim, uprawnionej wyłącznie do polskiej emerytury lub renty (albo członka rodziny takiej osoby), przyznaje polska instytucja ubezpieczeniowa (m.in. ZUS), stosując w tym zakresie przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2015 r., poz 748 z późn. zm.).

Przykład:

Osoba zamieszkała we Francji, której ZUS wypłaca polską emeryturę, zmarła w czasie pobytu
w Hiszpanii. Jej syn zamieszkały w Hiszpanii, który pokrył koszy pogrzebu, ubiega się o zasiłek pogrzebowy. 
Instytucją właściwą do ustalenia uprawnień do zasiłku pogrzebowego jest w tym przypadku instytucja państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu zmarły podlegał, tj. polska instytucja (ZUS). 
Przyznany przez ZUS polski zasiłek pogrzebowy zostanie przekazany synowi osoby zmarłej, zamieszkałemu w Hiszpanii.

W razie zgonu osoby uprawnionej do emerytury lub renty na podstawie ustawodawstw dwóch bądź więcej państw członkowskich, przy czym jedno z tych państw było państwem zamieszkania emeryta lub rencisty (osoby uprawnionej do emerytury lub renty) w chwili jego śmierci (zgon nastąpił na terytorium państwa zamieszkania), uprawnienia do zasiłku pogrzebowego ustalane są wyłącznie na podstawie ustawodawstwa państwa, na terytorium którego osoba zamieszkiwała w chwili śmierci. Prawo do zasiłku pogrzebowego wynikające z przepisów pozostałych państw członkowskich, właściwych dla emerytury lub renty, wygasa.

W przypadku zgonu osoby uprawnionej do emerytury lub renty na podstawie ustawodawstw dwóch bądź więcej państw członkowskich, przy czym żadne z tych państw nie było państwem zamieszkania osoby zmarłej w chwili zgonu (zgon nastąpił na terytorium innego państwa członkowskiego niż państwo właściwe dla emerytury lub renty albo poza terytorium Unii Europejskiej), uprawnienia do zasiłku pogrzebowego ustalane są wyłącznie na podstawie ustawodawstwa państwa członkowskiego, któremu zmarły ostatnio podlegał. Uprawnienia do zasiłku pogrzebowego na podstawie ustawodawstw innych państw członkowskich, właściwych dla emerytury lub renty, wygasają.

Przykład:

Osoba zamieszkała w Polsce, z tytułu pracy w Polsce, w Hiszpanii i we Francji pobiera polską emeryturę (wypłacaną przez ZUS), a także emeryturę hiszpańską oraz emeryturę francuską. 
Uprawnienia do zasiłku pogrzebowego z tytułu zgonu tej osoby (zgon nastąpił na terytorium Polski) ustali polska instytucja właściwa (ZUS). 
Uprawnienia do zasiłku pogrzebowego z Francji i z Hiszpanii wygasają.

W celu uzyskania szczegółowych informacji w indywidualnych sprawach osób zainteresowanych uzyskaniem polskiego zasiłku pogrzebowego z tytułu śmierci emeryta lub rencisty albo członka jego rodziny, pytania należy kierować do jednostek organizacyjnych ZUS realizujących rozporządzenia unijne.

Ocena niezdolności do pracy dla celów rentowych

Jeżeli warunkiem uzyskania renty rodzinnej z ZUS jest bycie niezdolnym do pracy, to oceny niezdolności do pracy, jej stopnia, ustalenia daty powstania niezdolności, trwałości lub jej przewidywanego okresu oraz innych okoliczności związanych z niezdolnością do pracy mających wpływ na prawo do renty, dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik ZUS (a w razie zgłoszenia sprzeciwu wobec orzeczenia lekarza orzecznika ZUS - komisja lekarska ZUS). 
Orzeczenie wydaje lekarz orzecznik także wtedy, gdy osoba ubiegająca się o to świadczenie mieszka na stałe w innym państwie członkowskim. W takich przypadkach lekarz orzecznik ZUS dokonuje oceny niezdolności do pracy na podstawie opinii lekarskiej sporządzonej przez odpowiednią instytucję (lekarza) w państwie zamieszkania osoby zainteresowanej lub na podstawie dokumentacji dostarczonej przez osobę ubiegającą się o rentę.

Szczególne zasady ustalania emerytur i rent wynikające z polsko-niemieckiej umowy z 1975 r.

W stosunkach polsko-niemieckich, obok przepisów unijnych dotyczących koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, na mocy zastrzeżeń do rozporządzenia unijnego, nadal zastosowanie znajduje polsko-niemiecka umowa z 1975 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym.

Zgodnie z postanowieniami tej umowy, osobom, które przed 1 stycznia 1991 r. przebyły okresy ubezpieczenia również w drugim państwie i które po 31 grudnia 1990 r. nie przesiedliły się do drugiego państwa, świadczenia emerytalno-rentowe ustala instytucja ubezpieczeń społecznych tylko jednego państwa, tj. państwa zamieszkania (odpowiednio Polski albo Niemiec). Przejmuje ona na siebie ciężar finansowania świadczeń za ww. okresy ubezpieczenia przebyte przed 1 stycznia 1991 r. w drugim państwie.

Przesiedlenie się emeryta lub rencisty do drugiego państwa lub do jakiegokolwiek innego państwa po 31 grudnia 1990 r. powoduje, że emeryturę lub rentę należy ustalić ponownie, tym razem w obu państwach: Polsce i Niemczech. W każdym z tych państw prawo do emerytury lub renty ustalane jest na podstawie wyłącznie własnych okresów ubezpieczenia lub na podstawie łączonych okresów ubezpieczenia w wysokości częściowej, odpowiadającej stosunkowi własnych okresów do sumy okresów ubezpieczenia w Polsce i w Niemczech.

Zastosowanie ww. umowy w odniesieniu do rent rodzinnych powoduje, że instytucją ubezpieczeniową obowiązaną do finansowania rent rodzinnych z tytułu okresów ubezpieczenia przebytych przez zmarłego w Polsce i w Niemczech przed 1 stycznia 1991 r. jest instytucja państwa zamieszkania wnioskodawcy (odpowiednio instytucja niemiecka albo instytucja polska, czyli ZUS), natomiast z tytułu okresów ubezpieczenia przebytych przez zmarłego po 31 grudnia 1990 r. instytucja państwa, w którym okresy te zostały przebyte.

Ustalanie uprawnień oraz obliczanie wysokości emerytur i rent osobom zamieszkałym w innych niż Polska państwach członkowskich, posiadającym wyłącznie polskie okresy ubezpieczenia (pracy)

Osoby zamieszkałe za granicą w państwach członkowskich, które posiadają okresy ubezpieczenia (okresy zatrudnienia lub prowadzenia działalności na własny rachunek) wyłącznie w Polsce, mogą ubiegać się o polskie świadczenia emerytalno-rentowe, jeśli spełnią warunki wymagane do nabycia prawa do świadczeń, wynikające z polskich przepisów emerytalno-rentowych.

Warunki wymagane do nabycia prawa do polskiej emerytury i renty określają przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Polskie świadczenia emerytalno-rentowe, przyznane osobie, która podlegała polskiemu ustawodawstwu, zamieszkałej w innym niż Polska państwie członkowskim, mogą być, na wniosek, transferowane do państwa zamieszkania osoby uprawnionej.

W celu uzyskania szczegółowych informacji w indywidualnych sprawach osób zainteresowanych uzyskaniem polskiej emerytury lub renty z zastosowaniem przepisów o koordynacji, pytania należy kierować do jednostek organizacyjnych ZUS realizujących rozporządzenia unijne.

Ustalanie uprawnień oraz obliczanie wysokości emerytur i rent osobom zamieszkałym w Polsce, posiadającym okresy ubezpieczenia (pracy) lub okresy zamieszkania przebyte wyłącznie w innych niż Polska państwach członkowskich

Osobom zamieszkałym w Polsce, posiadającym okresy ubezpieczenia (zatrudnienia, prowadzenia działalności na własny rachunek) lub okresy zamieszkania przebyte wyłącznie w innych niż Polska państwach członkowskich, uprawnienia do emerytury lub renty ustalają i świadczenia te wypłacają instytucje właściwe państw członkowskich, w których okresy zostały przebyte, jeżeli osoby te spełnią warunki wymagane do nabycia uprawnień do świadczeń wynikające z przepisów obowiązujących w tych państwach.

Przyznane przez instytucje państw członkowskich świadczenia emerytalno-rentowe mogą być - na wniosek - przekazywane do Polski - państwa zamieszkania osoby uprawnionej.

Osoby zamieszkałe w Polsce, zainteresowane uzyskaniem świadczeń emerytalno-rentowych z tytułu okresów ubezpieczenia bądź zamieszkania przebytych w innych niż Polska państwach członkowskich, mogą zwracać się bezpośrednio do właściwych instytucji państw członkowskich, w których były ubezpieczone (przebyły okresy zamieszkania) lub za pośrednictwem polskich instytucji miejsca zamieszkania (jednostek organizacyjnych ZUS realizujących rozporządzenia unijne).

Jak złożyć wniosek o emeryturę lub rentę dla osoby pracującej w państwach UE/EFTA?

Zgodnie z przepisami rozporządzeń unijnych złożenie wniosku o przyznanie emerytury lub renty podlegającej koordynacji unijnej dokonywane jest zgodnie z zasadami określonymi w krajowym ustawodawstwie, stosowanym przez instytucję, do której wniosek ten został złożony.

Osoba zainteresowana uzyskaniem emerytury lub renty podlegającej koordynacji powinna złożyć wniosek w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych zgodnie z zasadami określonymi w polskich przepisach emerytalno-rentowych (ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).

Wniosek o świadczenia powinien zostać złożony na krajowych formularzach obowiązujących w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych:

• EMP - "Wniosek o emeryturę ",
• ERN - "Wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy",
• ERR - "Wniosek o rentę rodzinną".

Wnioskodawca powinien wypełnić właściwy formularz w sposób czytelny, podając pełne i wiarygodne informacje, a następnie formularz podpisać.

Do wniosków krajowych: EMP, ERN lub ERR powinny zostać dołączone przez wnioskodawcę następujące załączniki:

• do wniosku EMP formularz EMZ "Załącznik do wniosku o emeryturę, dla osób które mają okresy ubezpieczenia lub zamieszkania za granicą" – gdy ubezpieczony posiada okresy ubezpieczenia przebyte za granicą,
• do wniosku ERN formularz ERZ "Załącznik do wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy" – gdy ubezpieczony ubiega się o rentę z tytułu niezdolności do pracy z instytucji zagranicznej,

• do wniosku ERR formularz ERRZ "Załącznik do wniosku o rentę rodzinną dla osób, które ubiegają się o rentę rodzinną z zagranicznej instytucji państw UE/ EFTA" – gdy ubezpieczony ubiega się o rentę rodzinną z instytucji zagranicznej,

• formularz unijny E 207 PL "Informacje dotyczące przebiegu ubezpieczenia osoby ubezpieczonej". Wnioskodawca wypełnia dokładnie i czytelnie pkt 7 formularza, podając szczegółową informację o przebytych okresach ubezpieczenia we wszystkich państwach członkowskich, których ustawodawstwom podlegał. Formularz powinien zostać czytelnie podpisany przez wnioskodawcę,
• dokumenty i oświadczenia uzasadniające przyznanie polskich świadczeń i obliczenie ich wysokości, określone w polskich przepisach dotyczących postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe, w tym stwierdzające:
  • datę urodzenia,
  • polskie okresy ubezpieczenia (okresy składkowe i okresy nieskładkowe),
  • wysokość wynagrodzenia osiąganego w Polsce dla celów ustalenia podstawy wymiaru,
    w szczególności zaświadczenia na druku ZUS Rp-7,
  • niezdolność do pracy, jeżeli przyznanie świadczeń uzależnione jest od istnienia tej niezdolności,
  • datę zgonu ubezpieczonego, datę zawarcia związku małżeńskiego - w przypadku składania wniosku o rentę rodzinną,
• dokumenty potwierdzające okresy ubezpieczenia przebyte za granicą, a w razie ich braku - informacje dotyczące zagranicznej instytucji, w której wnioskodawca był ubezpieczony oraz numer zagranicznego ubezpieczenia lub nazwy i adresy pracodawców.

Wypełnione przez wnioskodawcę formularze EMP, ERN lub ERR wraz z odpowiednim załącznikiem EMZ, ERZ albo ERRZ stanowią, w dalszym postępowaniu, podstawę do opracowania przez właściwe jednostki organizacyjne ZUS unijnych formularzy wniosków:,

• E 202 PL - "Rozpatrzenie wniosku o emeryturę"
• E 203 PL - "Rozpatrzenie wniosku o rentę rodzinną"
• E 204 PL - "Rozpatrzenie wniosku o rentę inwalidzką".

Wymienione formularze unijne (odpowiednio: E 202 PL, E 203 PL, E 204 PL) wraz z formularzem E 207 PL przekazywane są następnie przez właściwą jednostkę organizacyjną ZUS do właściwych instytucji państw członkowskich, w których wnioskodawca przebył zagraniczne okresy ubezpieczenia. Informacje podane w wymienionych formularzach będą stanowić podstawę dla instytucji właściwych wszystkich państw członkowskich, w których przebyte zostały okresy ubezpieczenia, do rozpoczęcia postępowania mającego na celu ustalenie prawa do emerytury lub renty za okresy ubezpieczenia przebyte w poszczególnych państwach.

Formularze wniosków EMP, ENR, ERR  oraz formularz unijny E 207 PL dostępne są we wszystkich terenowych jednostkach organizacyjnych ZUS.

Można też pobrać te formularze ze stron internetowych ZUS - w celu ich wypełnienia oraz przekazania do właściwych dla zainteresowanych jednostek organizacyjnych ZUS.

Poniżej zamieszczone zostały aktualne formularze wniosków i oświadczeń, których można używać w korespondencji formalnej z ZUS po ich wydrukowaniu i wypełnieniu. Obszerniejsze z nich zawierają szczegółowe pouczenia co do sposobów ich wypełnienia. Formularze opublikowane są w formacie dokumentów PDF.

Pobieranie zagranicznego świadczenia a prawo i wysokość emerytury czy renty z ZUS

Jeśli osoba, której ZUS ustalił prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej, pobiera również emeryturę lub rentę z innego niż Polska państwa członkowskiego, fakt pobierania tych świadczeń zagranicznych nie powoduje zmniejszenia ani zawieszenia prawa do renty z ZUS.

Wpływ przychodów z tytułu pracy wykonywanej za granicą

Emeryci i renciści ZUS obowiązani są do informowania ZUS o zarobkach i innych przychodach, w tym również osiąganych z tytułu działalności wykonywanej za granicą. 

Wysokość tych przychodów może mieć wpływ na kwotę przysługującej emerytury lub renty z ZUS. 
Jeśli wysokość zagranicznych przychodów przekracza:

• 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w Polsce, ale nie więcej niż 130% miesięcznego wynagrodzenia - emerytura lub renta ulega zmniejszeniu,
• 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w Polsce - prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu.

Powyższe zasady nie dotyczą emerytów, którzy ukończyli powszechny wiek emerytalny. 

Jak złożyć odwołanie?

Rozporządzenie unijne przewiduje, iż pisemne odwołanie od ustaleń dokonanych przez instytucję ubezpieczeniową jednego państwa członkowskiego Unii Europejskiej można w sposób skuteczny złożyć także w instytucji ubezpieczeniowej drugiego państwa członkowskiego UE. Odwołanie jest rozstrzygane zgodnie z przepisami prawa państwa członkowskiego, od którego ustaleń składane jest odwołanie.

Odwołanie od decyzji ZUS w sprawie emerytury bądź renty może być zatem złożone przez osobę zamieszkałą w państwie Unii Europejskiej również za pośrednictwem instytucji ubezpieczeniowej państwa zamieszkania. Odwołanie takie jest rozpatrywane zgodnie z przepisami prawnymi obowiązującymi w Polsce.

Wniosek, odwołanie lub inny dokument, który zgodnie z przepisami prawa jednego Państwa Członkowskiego powinien zostać złożony w określonym terminie w instytucji właściwej tego państwa członkowskiego, a który został złożony w tym samym terminie w instytucji właściwej drugiego państwa członkowskiego, uznaje się za złożony w terminie.

Gdzie uregulowane są zasady przyznawania emerytur i rent dla osób pracujących w tzw. państwach umownych, czyli w państwach, z którymi Polska zawarła umowę w dziedzinie zabezpieczenia społecznego?

Dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym stosowane z państwami spoza UE/EOG/Szwajcarii przy przyznawaniu i wypłacie świadczeń emerytalno-rentowych:

Przepisy umowy i porozumienia mają na celu m.in. ułatwienie nabywania świadczeń emerytalno-rentowych przez osoby, które podlegały ubezpieczeniu w Polsce i mają okresy stałego pobytu w drugim umawiającym się kraju w wieku produkcyjnym. Powyższe umowy regulują przyznawanie określonych w nich świadczeń.

Kapitał początkowy dla osób pracujących za granicą

Ustalanie kapitału początkowego osobom posiadającym okresy ubezpieczenia w krajach UE/EFTA oraz w krajach, z którymi Polskę łączy dwustronna umowa międzynarodowa o zabezpieczeniu społecznym

Przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń emerytalno-rentowych uwzględniane są okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy międzynarodowe (art. 8 ustawy emerytalnej).

Od wejścia Polski do Unii Europejskiej Polskę wiążą unijne przepisy prawne stanowiące podstawę koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, m.in. w zakresie emerytur i rent. Dotyczą one państw członkowskich UE oraz państw EFTA. Państwami członkowskimi UE są: Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania, Włochy. Natomiast kraje należące do EFTA to: Islandia, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcaria.

Ponadto Polskę łączą dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym z następującymi krajami: Australia, Kanada, Korea Południowa, Stany Zjednoczone Ameryki, Macedonia, b. Jugosławia (dotyczy Bośni i Hercegowiny, Serbii i Czarnogóry), Ukraina i Mołdawia.

Ustalanie kapitału początkowego z zastosowaniem przepisów o koordynacji dotyczy:

• osób zamieszkałych w Polsce, posiadających okresy ubezpieczenia w państwach UE/EFTA,
• osób zamieszkałych w państwach UE/EFTA posiadających polskie okresy ubezpieczenia

oraz

• osób, które - niezależnie od państwa zamieszkania - posiadają oprócz polskich okresów ubezpieczenia również okresy ubezpieczenia przebyte w państwach UE/EFTA albo w państwach, z którymi Polskę łączy umowa międzynarodowa o zabezpieczeniu społecznym.

Kapitał początkowy ustalany jest osobom, które wykazały okresy ubezpieczenia/zamieszkania lub okresy traktowane jak okresy ubezpieczenia w państwach UE/EFTA lub państwach, z którymi Polskę wiążą dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym - na nieco odmiennych zasadach niż w przypadku osób, które wykazały okresy składkowe i nieskładkowe przebyte wyłącznie w Polsce.

Odmienność ta polega na:

1. Uwzględnieniu przy obliczaniu kapitału początkowego zagranicznych okresów ubezpieczenia/zamieszkania albo okresów traktowanych jako okresy ubezpieczenia (krótszych niż rok jeżeli zostały przebyte w państwach UE/EFTA lub Macedonii albo krótszych niż 6 miesięcy jeżeli zostały przebyte w Serbii, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie) tak, jakby okresy te zostały przebyte w Polsce. Zasady te wynikają bądź z rozporządzeń Unii Europejskiej bądź z zawartych przez Polskę dwustronnych umów międzynarodowych o zabezpieczeniu społecznym.
2. Innym sposobie obliczania podstawy wymiaru kapitału początkowego.
3. Wydaniu decyzji przez organ rentowy wyznaczony przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Uwzględnianie przy obliczaniu kapitału początkowego okresów przebytych w państwach członkowskich UE/EFTA oraz państwach, z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym

Natomiast gdy okresy ubezpieczenia/zamieszkania oraz traktowane jak okresy ubezpieczenia w kraju UE/EFTA są krótsze niż 1 rok, a przy tym okresy te nie uzasadniają przyznania prawa do świadczenia przez dane państwo, podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu prawa do polskich świadczeń tak jakby okresy te zostały przebyte w Polsce. Okresy te uwzględniane są przy obliczaniu wysokości świadczeń polskich.

Z uwagi na to, iż kapitał początkowy będzie podstawą do obliczenia emerytury, zasada powyższa ma zastosowanie także przy jego ustalaniu, dotyczy jednak tylko okresów przebytych przed 1 stycznia 1999 r.

Okresy ubezpieczenia/zamieszkania albo traktowane jak okresy ubezpieczenia (wynoszące mniej niż 12 miesięcy), przebyte w państwach UE/EFTA są uwzględniane tylko wówczas, gdy zostaną potwierdzone przez właściwą instytucję zagraniczną państwa członkowskiego i pod warunkiem, iż z tytułu tego ubezpieczenia nie przysługuje żadne świadczenie na podstawie wewnętrznych przepisów danego kraju.

O potwierdzenie okresów ubezpieczenia/zamieszkania albo traktowanych jak okresy ubezpieczenia przez właściwą instytucję danego kraju umownego występuje - do właściwej instytucji - wyznaczona przez Prezesa ZUS jednostka organizacyjna ZUS, tj. odpowiedni Wydział Realizujący Umowy Międzynarodowe w wyznaczonym Oddziale ZUS. Zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej przekazywana jest prośba o potwierdzenie okresów ubezpieczenia/zamieszkania zgodnie ze stosowanym przez nią ustawodawstwem (czy ubezpieczony przebył okresy w danym państwie oraz czy z tytułu pozostawania w ubezpieczeniu w tym kraju danej osobie przysługują jakiekolwiek świadczenia). W przypadku gdyby przysługiwały jakiekolwiek świadczenia zagraniczne za te okresy z instytucji państwa członkowskiego UE/EFTA, okresów tych nie uwzględnia się przy ustalaniu kapitału początkowego (także przy ustalaniu emerytury lub renty) choćby były krótsze niż minimalny okres ubezpieczenia.

Ponadto, gdy okresy ubezpieczenia/zamieszkania albo traktowane jak okresy ubezpieczenia przebyte w:

• Serbii, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie są krótsze niż 6 miesięcy
• Macedonii są krótsze niż 1 rok,

a przy tym okresy te nie uzasadniają przyznania prawa do świadczenia przez wymienione kraje, podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu kapitału początkowego tak jakby okresy te zostały przebyte w Polsce.

Do pozostałych państw, z którymi Polskę wiąże umowa międzynarodowa o zabezpieczeniu społecznym przepisy te nie mają zastosowania.

Okresy traktowane jak okresy ubezpieczenia (zagraniczne okresy nieskładkowe) przebyte w krajach UE/EFTA czy w państwach, z którymi Polskę wiążą dwustronne umowy międzynarodowe nie podlegają ograniczeniu na podstawie przepisów art. 5 ustawy emerytalnej do 1/3 udowodnionych okresów składkowych - tak jak okresy nieskładkowe przebyte w Polsce. Przy obliczaniu kapitału początkowego okresy te liczone są tak jak okresy polskie: składkowe po 1,3 %, a nieskładkowe po 0,7% podstawy wymiaru kapitału początkowego. Przy obliczaniu kapitału początkowego zagraniczne okresy ubezpieczenia/zamieszkania dodawane są do polskich okresów składkowych, a zagraniczne okresy traktowane jak okresy ubezpieczenia (czyli zagraniczne okresy nieskładkowe) dodawane są do polskich okresów nieskładkowych.

Przykład 1

Pani Joanna urodzona 12 września 1972 r. udowodniła następujące okresy składkowe i nieskładkowe:

w Polsce: 
- od 1. 10.1991 r. do 30.09. 1994 r. okres nieskładkowy (studia licencjackie) - 3 lata
- od 1.10.1994 r. do 30.06.1995 r. okres składkowy (praca) - 9 mies.
- od 10. 10. 1995 r. do 12. 01.1996 r. okres składkowy (praca) - 3 mies. i 4 dni

w Wielkiej Brytanii:
- od 18. 05.1996 do 22.08. 1996 r. okres ubezpieczenia - 3 mies. i 6 dni
- od 14.09.1996 r. do 20.12. 1996 r. okres nieskładkowy - 3 mies. i 7 dni

we Francji: 
- od 20.01.1997 r. do 30.09.1997 r. okres ubezpieczenia - 8 mies. i 12 dni

w Polsce:
- od 8. 02.1998 r. do 31.12.1998 r. (okres składkowy - prowadzenie działalności gospodarczej) 
- 10 mies. i 21 dni.

Podsumowanie okresów przebytych:

w Polsce:

• składkowe: 1 rok, 10 mies. i 25 dni

• nieskładkowe: 3 lata

w Wielkiej Brytanii:

• składkowe: 3 mies. i 6 dni

• nieskładkowe: 3 mies. i 7 dni,

we Francji:

• składkowe: 8 mies. i 12 dni

Łącznie okresy wynoszą:

• składkowe: 2 lata, 10 mies. i 13 dni (w Polsce, Wielkiej Brytanii i Francji)

• nieskładkowe (w Polsce - 3 lata - podlegają ograniczeniu do 1/3 udowodnionych okresów składkowych przebytych w Polsce, tj. ograniczone są do: 7 miesięcy i 18 dni), a zatem okresy nieskładkowe wynoszą:

w Polsce: 7 miesięcy 18 dni oraz w Wielkiej Brytanii: 3 miesiące i 7 dni, tj. razem - 10 miesięcy i 25 dni.

Zarówno instytucja ubezpieczeniowa Wielkiej Brytanii, jak też instytucja ubezpieczeniowa Francji potwierdziła podane wyżej okresy ubezpieczenia. Ponadto instytucja ubezpieczeniowa każdego kraju stwierdziła, iż z tytułu przebytego ubezpieczenia Pani Joanna nie nabyła prawa do żadnego świadczenia.

Wobec powyższego organ rentowy ZUS przy obliczeniu kapitału początkowego Pani Joannie uwzględnił okresy ubezpieczenia przebyte w Wielkiej Brytanii (zarówno okres składkowy jak też nieskładkowy) oraz we Francji.

Zasady ustalania podstawy wymiaru osobom posiadającym zagraniczne okresy ubezpieczenia

Przy ustalaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego nie uwzględnia się lat kalendarzowych, w których zainteresowany przez cały rok kalendarzowy - liczony od 1 stycznia do 31 grudnia - pozostawał w ubezpieczeniu za granicą w państwie umownym, tj. państwie członkowskim UE/EFTA lub państwie, z którymi Polskę wiążą dwustronne umowy międzynarodowe w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Lata te podlegają pominięciu przy określaniu lat, z których ustalana jest podstawa wymiaru kapitału początkowego.

Bez znaczenia dla ustalenia podstawy wymiaru w tym przypadku ma okoliczność czy z tytułu ubezpieczenia w krajach umownych wnioskodawca nabył albo nabędzie prawo do świadczenia z danego kraju.

Podstawę wymiaru ustala się na zasadach określonych w art. 15-17 ustawy, a więc analogicznie jak dla osób, które posiadają wyłącznie okresy ubezpieczenia w Polsce. Dodatkowo stosuje się przepisy (art. 18 ustawy emerytalnej) dotyczące pomijania pełnych lat przebytych w krajach umownych.

Zatem podstawa wymiaru kapitału początkowego dla osoby, która wykazała okresy przebyte w państwach umownych (państwach członkowskich UE/EFTA lub państwach, z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym) może być ustalona:

1. z kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z okresu przed 1 stycznia 1999 r., z pominięciem pełnych lat kalendarzowych przebytych w państwie umownym,
2. z 20 lat kalendarzowych, dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu przypadających przed 1 stycznia 1999 r.,
3. z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu osobie, która nie może udowodnić 10 kolejnych lat ubezpieczenia z powodu: wykazania pełnych lat kalendarzowych ubezpieczenia przebytych w państwach umownych oraz odbywania czynnej służby wojskowej lub pełnienia zastępczej służby wojskowej, korzystania z urlopu wychowawczego lub nauki w szkole wyższej,
4. z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu osobie, która nie może udowodnić 10 kolejnych lat ubezpieczenia z powodu wykazania pełnych lat kalendarzowych przebytych w państwie umownym.

Pan Stanisław urodzony w 1955 r. udowodnił następujące okresy ubezpieczenia w Polsce, we Francji i we Włoszech

• 1974 - 1976 - ubezpieczenie w Polsce

• 1977 - 1978 - przerwa w ubezpieczeniu

• 1979 - 1980 - ubezpieczenia we Francji

• 1981 - 1986 - ubezpieczenie w Polsce

• 1987 - 1994 - ubezpieczenie we Włoszech

• 1995 - 1998 - ubezpieczenie w Polsce 

W okresie przypadającym przed 1 stycznia 1999 r. Pan Stanisław nie udowodnił 10 kolejnych lat kalendarzowych ubezpieczenia z uwagi na usytuowanie okresów przebytych w państwach Unii Europejskiej. Podstawa kapitału początkowego zostanie więc ustalona wariantowo z 10 lat kalendarzowych, ale z pominięciem pełnych lat ubezpieczenia za granicą.

• Wariant I 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1981, 1982. 1983, 1984, 1985,
• Wariant II 1975, 1976, 1977, 1978, 1981, 1982. 1983, 1984, 1985, 1986,
• Wariant III 1976, 1977, 1978, 1981, 1982. 1983, 1984, 1985, 1986, 1995,
• Wariant IV 1977, 1978, 1981, 1982. 1983, 1984, 1985, 1986, 1995, 1996,
• Wariant V 1978, 1981, 1982. 1983, 1984, 1985, 1986, 1995, 1996, 1997,
• Wariant VI 1981, 1982. 1983, 1984, 1985, 1986, 1995, 1996, 1997, 1998.

Suma wskaźników zostanie podzielona przez 10 i zostanie wybrany wariant najkorzystniejszy.

 Przykład 3

Pan Robert urodzony w 1955 r. udowodnił następujące okresy ubezpieczenia w Polsce i w USA

• 1978 - 1979 - ubezpieczenie w Polsce
• 1980 - 1995 - ubezpieczenia w USA
• 1996 - 1998 - ubezpieczenie w Polsce

Ponieważ w okresie przypadającym przed 1 stycznia 1999 r. ze względu na ubezpieczenie za granicą w państwie umownym, Pan Robert nie udowodnił 10 kolejnych lat kalendarzowych ubezpieczenia w Polsce (udowodnił 5 lat), podstawa wymiaru kapitału początkowego zostanie ustalona z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu, tj. z lat 1978, 1979, 1996, 1997, 1998, a suma wskaźników podzielona zostanie przez 5.

 Przykład 4

Pani Urszula urodzona 14 kwietnia 1957 r. ma potwierdzone następujące okresy ubezpieczenia:

• 1977-1984 - okres ubezpieczenia w Polsce
• 1985-1987 - okres urlopu wychowawczego
• 1988 - okres ubezpieczenia w Polsce
• 1989-1998 - ubezpieczenie w Hiszpanii

Zainteresowana nie wykazała 10 kolejnych lat kalendarzowych ubezpieczenia w Polsce z uwagi na usytuowanie urlopu wychowawczego i okresu ubezpieczenia w Hiszpanii. Podstawa wymiaru kapitału początkowego ustalona zostanie z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu w Polsce, tj. z lat 1977-1984 i 1988 a suma wskaźników zostanie podzielona przez 9.

Wydanie decyzji przez właściwy organ rentowy ZUS

Na podstawie art. 115 ust. 2 w związku z art. 175 ustawy emerytalnej, wyznaczone przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jednostki organizacyjne ZUS, tj. Jednostki Realizujące Umowy Międzynarodowe, właściwe ze względu na miejsce zamieszkania lub miejsce ostatniego zamieszkania w Polsce wydają decyzje dotyczące kapitału początkowego:

• w sprawach osób zamieszkałych w Polsce, które wykazały okresy krótsze niż 1 rok przebyte w państwach UE/EFTA albo w Macedonii lub krótsze niż 6 miesięcy przebyte w państwach b. Jugosławia (dotyczy Bośni i Hercegowiny, Serbii i Czarnogóry),

• w sprawach osób zamieszkałych w państwie członkowskim UE/EFTA albo w państwie, z którym wiąże Polskę dwustronna umowa międzynarodowa.

Oddziały ZUS właściwe ze względu na miejsce zamieszkania wydają decyzje dotyczące kapitału początkowego:

• w sprawach osób zamieszkałych w Polsce, które przebyły okresy w państwach, z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy międzynarodowe, bez względu na wymiar okresów zagranicznych.

• w sprawach osób zamieszkałych w Polsce, które wykazały okresy wynoszące 1 rok i dłuższe przebyte w państwach UE/EFTA albo w Macedonii lub okresy wynoszące co najmniej 6 miesięcy w przypadku państw b. Jugosławii (dotyczy Bośni i Hercegowiny, Serbii i Czarnogóry).

Dokumenty potrzebne do obliczenia kapitału początkowego osobom posiadającym okresy ubezpieczenia/zamieszkania oraz traktowane jako okresy ubezpieczenia przebyte w państwach umownych (państwach członkowskich UE/EFTA lub państwach, z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym)

Osoby ubiegające się o ustalenie kapitału początkowego, które posiadają okresy ubezpieczenia przebyte w Polsce przed 1 stycznia 1999 r. i w państwach z którymi wiążą Polskę umowy międzynarodowe w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, powinny złożyć takie same formularze i dokumenty, jakie wymagane są od osób, które składają wniosek o ustalenie kapitału początkowego z tytułu okresów przebytych wyłącznie w Polsce. Ponadto osoby te powinny dołączyć do wniosku dokumenty potwierdzających okresy pracy lub ubezpieczenia przebyte w państwach umownych. W razie braku takich dokumentów powinny podać nazwy i adresy pracodawców oraz inne informacje, np. nazwę zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej, w której był ubezpieczony wnioskodawca i numer zagranicznego ubezpieczenia.

Osoby, które przebyły okresy ubezpieczenia/zamieszkania lub okresy traktowane jak okresy ubezpieczenia w państwach UE/EFTA powinny dodatkowo dołączyć do wniosku o ustalenie kapitału początkowego formularz unijny: E 207 PL- Informacje dotyczące przebiegu ubezpieczenia osoby ubezpieczonej (należy wypełnić dokładnie i czytelnie punkt 7 tego formularza, podając szczegółową informację o przebytych okresach ubezpieczenia we wszystkich państwach członkowskich UE/EFTA, których ustawodawstwu podlegał wnioskodawca i czytelnie podpisać formularz).

Formularz unijny (druk: E 207  PL) dostępny jest we wszystkich terenowych jednostkach organizacyjnych ZUS. Możliwe jest również pobranie tego formularza ze strony internetowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Osoby, które przebyły okresy ubezpieczenia/zamieszkania lub okresy traktowane jak okresy ubezpieczenia w państwach, z którymi Polskę łączą umowy dwustronne o zabezpieczeniu społecznym powinny zagraniczne okresy wykazać na formularzu ZUS Rp-6 (załącznik do wniosku o ustalenie kapitału początkowego).

Gdzie należy przekazać wniosek o ustalenie kapitału początkowego?

1. Osoby zamieszkałe w Polsce posiadające okresy przebyte w Polsce i w państwach członkowskich UE/EFTA lub w państwach, z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym, powinny złożyć wniosek o ustalenie kapitału początkowego w oddziale ZUS właściwym ze względu na miejsce zamieszkania albo złożyć osobiście w najbliższej jednostce organizacyjnej ZUS. Jeżeli oddział ustali, że zainteresowany przebył okresy krótsze niż 1 rok w państwach członkowskich UE/EFTA albo w Macedonii lub krótsze niż 6 miesięcy w krajach b. Jugosławii, wniosek zostanie przekazany do właściwego Wydziału Realizacji Umów Międzynarodowych.

2. Osoby zamieszkałe w państwach członkowskich UE/EFTA lub w państwie, z którym Polskę łączy dwustronna umowa o zabezpieczeniu społecznym, posiadające wyłącznie polskie okresy albo okresy przebyte w Polsce i w państwie członkowskim UE/EFTA lub w kraju, z którym łączą Polskę dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym, powinny złożyć wniosek do właściwego Wydziału Realizacji Umów Międzynarodowych.

Wykaz jednostek realizujących umowy międzynarodowe:

                                   Okresy ubezpieczenia na terenie Niemiec

Okresy ubezpieczenia przebyte na terenie Niemiec przed 1991 r. podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu kapitału początkowego, tak jakby zaistniały w Polsce, jeżeli ubezpieczony do 31 grudnia 1990 r. przesiedlił się z Niemiec do Polski.

Przy ustalaniu kapitału początkowego osobie, która po 31 grudnia 1990 r. przesiedliła się ponownie do Niemiec, a następnie powróciła do Polski, nie uwzględnia się okresów ubezpieczenia w Niemczech przebytych do 31 grudnia 1990 r. W takim przypadku zastosowanie mają przepisy unijne, a więc okresy ubezpieczenia w Niemczech wynoszące 1 rok i dłuższe, obciążają stronę niemiecką.

Okresy ubezpieczenia w Niemczech przebyte po 31 grudnia 1990 r. - wynoszące 1 rok i więcej - obciążają stronę niemiecką, bez względu na to, w którym kraju UE/EFTA mieszka ubezpieczony, w tym także jeżeli mieszka w Polsce.

Przykład 5

Pan Rafał do wniosku o ustalenie kapitału początkowego dołączył m.in. dokumenty potwierdzające następujące okresy:

• od 1.04. do 31.08.1990 r. - okres zatrudnienia w Polsce,
• od 1.09.1990 r. do 31.08.1991 r. - okres zasadniczej służby wojskowej,
• od 1.10. do 31.12.1991 r. - okres ubezpieczenia we Francji,
• od 1.03. do 31.12.1992 r. - okres zatrudnienia w Polsce,
• od 1.01. do 30.09.1993 r. - okres ubezpieczenia w Hiszpanii,
• od 16.03.1995 r. do 31.07.1997 r. - okres ubezpieczenia w Niemczech.

Przy ustalaniu kapitału początkowego uwzględnione zostały okresy:

• zatrudnienia w Polsce - łącznie 1 rok i 3 mies.,
• zasadniczej służby wojskowej - 1rok,
• ubezpieczenia we Francji - 3 mies.,
• ubezpieczenia w Hiszpanii - 9 mies.

Ponieważ przebyte okresy ubezpieczenia za granicą w krajach UE, czyli we Francji i Hiszpanii wynoszące mniej niż 1 rok nie dają uprawnienia do świadczeń z tych krajów, podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu kapitału początkowego.

Natomiast okres ubezpieczenia w Niemczech, wynoszący ponad 1 rok (łącznie 2 lata, 5 mies. i 16 dni), nie będzie uwzględniony przy ustalaniu kapitału początkowego, gdyż przy ustalaniu uprawnień do emerytury za ten okres przysługiwać będzie część emerytury z instytucji ubezpieczeniowej Niemiec.

Kapitał początkowy dla osób mieszkających w innych krajach niż kraje UE/EFTA albo państwach innych niż państwa, z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym

Osoby urodzone po 1948 r. mieszkające w innych krajach niż kraje UE/EFTA albo w państwach, z którymi Polskę nie łączy umowa międzynarodowa o zabezpieczeniu społecznym mieszkające np. w Japonii, Mongolii, Indiach, Jordanii, Egipcie, Rosji, Argentynie, Brazylii, Chinach, Iranie, Białorusi, Chile, lub w innych krajach, które przed 1999 r. pracowały w Polsce, prowadziły działalność gospodarczą, samodzielnie wykonywały zawód lub pełniły zawodowo służbę (np. w wojsku, w policji i nie mają ustalonego prawa do emerytury z tytułu służby), będą miały za te okresy ustalony kapitał początkowy. W celu obliczenia kapitału początkowego przez ZUS powinny zgłosić wniosek o jego ustalenie i dołączyć dokumenty. W przyszłości osoby te, po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, mogą wystąpić do ZUS o przyznanie prawa do polskiej emerytury, bez względu na długość przebytego okresu ubezpieczenia lub służby w Polsce.

Wniosek o ustalenie kapitału początkowego osoby zamieszkałe za granicą w w/w państwach powinny przesłać do jednostki ZUS właściwej ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania w Polsce. Do osób tych zastosowanie mają analogiczne zasady dotyczące składania wniosku i dokumentowania okresów składkowych i nieskładkowych, jak w przypadku osób, które wykazały okresy przebyte wyłącznie w Polsce.

Jakie dokumenty należy złożyć w celu ustalenia kapitału początkowego?

Osoba ubiegająca się o ustalenie kapitału początkowego, która posiada okresy ubezpieczenia przebyte w Polsce przed 1999 r. i w państwach UE/EFTA lub państwach z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym powinna:

• wypełnić wniosek w sprawie kapitału początkowego (druk EKP),

• dołączyć do tego wniosku:

- formularz unijny E 207 PL - w przypadku osób, które mają okresy ubezpieczenia w państwach UE/EFTA - Informacje dotyczące przebiegu ubezpieczenia osoby ubezpieczonej (patrz: załącznik 3); wypełnić dokładnie i czytelnie punkt 7 tego formularza, podając szczegółową informację o przebytych okresach ubezpieczenia we wszystkich państwach członkowskich, których ustawodawstwu podlegał i czytelnie podpisać formularz,

- kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ERP-6) - w przypadku osób, które mają okresy ubezpieczenia w państwach z którymi wiążą Polskę dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym,

• dołączyć do wniosku kopie posiadanych dokumentów potwierdzających okresy pracy lub ubezpieczenia przebyte za granicą; w razie braku takich dokumentów, podać nazwy i adresy pracodawców oraz inne informacje, np. nazwę zagranicznej instytucji ubezpieczeniowej, w której był ubezpieczony oraz numer zagranicznego ubezpieczenia,

• oryginalne dowody potwierdzające okresy składkowe i nieskładkowe przebyte w Polsce przed 1999 r.,

• zaświadczenia lub inne dowody potwierdzające wysokość osiąganego wynagrodzenia w Polsce przed 1999 r., potrzebne do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego.

Formularz wniosku w sprawie kapitału początkowego (druk EKP) oraz formularz unijny (druk E 207 PL) są dostępne nieodpłatnie we wszystkich terenowych jednostkach organizacyjnych ZUS. Możliwe jest również pobranie tych formularzy ze stron internetowych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - pod adresem: - www.zus.pl

Podstawa wymiaru emerytur i rent dla osób pracujących za granicą

Podstawę wymiaru emerytury lub renty dla osób posiadających okresy ubezpieczenia za granicą przebyte:

• w państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE), państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) nienależących do Unii Europejskiej lub w Szwajcarii,

lub

• w państwach, z którymi Polskę łączy umowa międzynarodowa o zabezpieczeniu społecznym (Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Serbia, Czarnogóra, USA, Kanada, Korea Południowa, Ukraina, Mołdawia),

lub

• okresy stałego pobytu w Australii w wieku produkcyjnym,

ustala się na zasadach wynikających z ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego z kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę.

Przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych przyjmuje się lata kalendarzowe następujące bezpośrednio po sobie, chociażby ubezpieczony w niektórych z tych lat przez okres roku lub krócej niż rok, nie pozostawał w ubezpieczeniu.

Przykład 1

W dniu 1 lutego 2009 r. z wnioskiem o przyznanie emerytury zwrócił się zainteresowany urodzony przed 1 stycznia 1949 r., który udowodnił okresy ubezpieczenia:

• w Polsce w latach 1970-1983 (14 lat),
• w Czechach w latach 1984-1988 (4 lata) - państwo członkowskie UE,
• w Polsce w latach 1989-1998 (10 lat),
• w Austrii w latach 1999-2008 (10 lat) - państwo członkowskie UE.

W przykładzie ostatnie 20-lecie obejmuje lata od 1989 do 2008. W okresie tym występują okresy ubezpieczenia w Czechach i Austrii, tj. w państwach członkowskich UE, jednakże jest możliwe wskazanie 10 kolejnych bezpośrednio następujących po sobie lat kalendarzowych, z których można ustalić podstawę wymiaru świadczenia, a zatem podstawę wymiaru emerytury należy ustalić z tego okresu, obejmującego lata: 1989-1998 (10 lat).

W takim przypadku średnią arytmetyczną wskaźników procentowych określających stosunek podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z poszczególnych lat do rocznych kwot przeciętnego wynagrodzenia oblicza się z 10 lat.

Jeśli w okresie 20-lecia, z którego należy wskazać 10 kolejnych lat do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia, ubezpieczenie w Polsce jest przerwane okresami pełnych lat kalendarzowych ubezpieczenia za granicą w państwach UE/EOG, w Szwajcarii lub państwach, z którymi została zawarta umowa międzynarodowa, do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia należy przyjąć 10 kolejnych lat kalendarzowych - z pominięciem pełnych lat ubezpieczenia za granicą. Zasada dotycząca okresów ubezpieczenia za granicą dotyczy w odniesieniu do Australii pełnych lat kalendarzowych okresów stałego pobytu w Australii w wieku produkcyjnym.

Przykład 2

W dniu 15 lutego 2009 r. z wnioskiem o przyznanie emerytury zwrócił się zainteresowany urodzony przed 1 stycznia 1949 r., który udowodnił okresy ubezpieczenia:

• w Polsce w latach 1970-1983 (14 lat),
• w Hiszpanii w latach 1984-1989 (5 lat) - państwo członkowskie UE,
• w Polsce w latach 1990-1991 (2 lata),
• w Wielkiej Brytanii w latach 1992-1994 (3 lata) - państwo członkowskie UE,
• w Polsce w latach 1995-2002 (8 lat),
• w Islandii w latach 2003-2008 (6 lat) - państwo nienależące do UE, należące do EOG.

W przykładzie ostatnie 20-lecie obejmuje lata od 1989 do 2008. W okresie tym, ze względu na usytuowanie okresów ubezpieczenia w Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i w Islandii, nie występuje 10 kolejnych bezpośrednio następujących po sobie lat kalendarzowych, z których można ustalić podstawę wymiaru świadczenia, a zatem podstawę wymiaru emerytury należy ustalić z okresu 10 kolejnych lat kalendarzowych z pominięciem pełnych lat ubezpieczenia w Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Islandii, tj. z okresu obejmującego lata: 1990-1991 (2 lata) i 1995-2002 (8 lat).

W takim przypadku średnią arytmetyczną wskaźników procentowych określających stosunek podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z poszczególnych lat do rocznych kwot przeciętnego wynagrodzenia oblicza się z 10 lat.

Jeżeli posiadanie przez zainteresowanego okresów ubezpieczenia za granicą w wymienionych państwach uniemożliwia ustalenie podstawy wymiaru na zasadach ogólnych, do ustalenia podstawy wymiaru emerytury należy przyjąć faktyczną liczbę lat z ostatniego 20-lecia, pozostałych po odliczeniu pełnych lat ubezpieczenia za granicą.

Przykład 3

W dniu 5 marca 2009 r. z wnioskiem o przyznanie emerytury zwróciła się zainteresowana urodzona przed 1 stycznia 1949 r., która udowodniła okresy ubezpieczenia:

• w Polsce w latach 1972-1992 (21 lat),
• w Szwecji w latach 1987-1999 (13 lat) - państwo członkowskie UE,
• w Norwegii w latach 2002-2008 (7 lat) - państwo nienależące do UE, należące do EOG.

W przykładzie ostatnie 20-lecie obejmuje lata od 1989 do 2008. W okresie tym, ze względu na usytuowanie okresów ubezpieczenia w Szwecji i w Norwegii, nie występuje 10-letni okres, z którego można ustalić podstawę wymiaru świadczenia, a zatem podstawę wymiaru emerytury należy ustalić z okresu pozostałego po odliczeniu pełnych lat ubezpieczenia za granicą, tj. z okresu obejmującego lata: 1989-1992 (4 lata) i 2000-2001 (2 lata przerwy w ubezpieczeniu, które podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury).

W takim przypadku średnią arytmetyczną wskaźników procentowych określających stosunek podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z poszczególnych lat do rocznych kwot przeciętnego wynagrodzenia oblicza się z 6 lat, a nie z 10 lat.

Szczególne zasady dotyczą ustalania podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy dla ubezpieczonego posiadającego, oprócz okresów ubezpieczenia w Polsce, również okresy ubezpieczenia przebyte za granicą w wyżej wymienionych państwach. Osobie zainteresowanej, u której niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat i która posiada okresy przerwy w ubezpieczeniu spowodowane:

• pełnieniem zastępczej służby wojskowej,
• odbywaniem czynnej służby wojskowej
• korzystaniem z urlopu wychowawczego,

oraz dodatkowo posiada okresy ubezpieczenia za granicą w państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE), państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) nienależących do Unii Europejskiej lub w Szwajcarii lub w państwach z którymi Polskę łączy umowa o zabezpieczeniu społecznym uniemożliwiające ustalenie podstawy wymiaru renty na zasadach ogólnych, do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z okresu podlegania ubezpieczeniu w Polsce w ramach 20-lecia poprzedzającego rok zgłoszenia wniosku o świadczenie.

Przykład 4

W dniu 20 stycznia 2009 r. z wnioskiem o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy zwróciła się zainteresowana, która udowodniła okresy ubezpieczenia:

• w Belgii w latach 1988-1990 (3 lata) - państwo członkowskie UE,
• w Polsce w latach 1991-2000 (10 lat), z tego w latach 1992-1993 korzystała z urlopu wychowawczego,
• w Belgii w latach 2001-2005 (5 lat) - państwo członkowskie UE,
• w Portugalii w latach 2006-2008 (3 lata) - państwo członkowskie UE.

W przykładzie ostatnie 20-lecie obejmuje lata od 1989 do 2008. Usytuowanie okresów ubezpieczenia w Belgii i Portugalii oraz okresu urlopu wychowawczego uniemożliwia znalezienie okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych, w których występowały przychody, które można uwzględnić przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczenia.

Podstawę wymiaru renty należy więc ustalić z okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu w Polsce, tj. z okresu obejmującego lata: 1991 (1 rok) i 1994-2000 (7 lat).

W takim przypadku średnią arytmetyczną wskaźników procentowych określających stosunek podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z poszczególnych lat do rocznych kwot przeciętnego wynagrodzenia oblicza się z 8 lat, a nie z 10 lat.

W sytuacji gdy w okresie ostatnich 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę, zainteresowany nie był ubezpieczony w Polsce, podstawę wymiaru emerytury lub renty stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zainteresowany przystąpił po raz pierwszy do ubezpieczenia za granicą.

Przykład 5

W dniu 1 marca 2009 r. z wnioskiem o przyznanie emerytury zwrócił się zainteresowany, urodzony przed 1 stycznia 1949 r., który udowodnił okresy ubezpieczenia:

• w Polsce w latach 1965-1977,
• w Polsce w latach 1979-1983,
• w USA w latach 1985-2008 - państwo, z którym Polskę łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych.

W przykładzie ostatnie 20-lecie obejmuje lata od 1989 do 2008. W okresie tym zainteresowany nie posiada okresów ubezpieczenia w Polsce, a zatem podstawę wymiaru należy ustalić z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym przystąpił on po raz pierwszy do ubezpieczenia za granicą w USA, tj. z 10 kolejnych lat kalendarzowych 1975-1984, bez względu na przerwy w ubezpieczeniu w Polsce.

W takim przypadku średnią arytmetyczną wskaźników procentowych określających stosunek podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z poszczególnych lat do rocznych kwot przeciętnego wynagrodzenia oblicza się z 10 lat.

Wypłata świadczeń dla osób zamieszkałych za granicą

Jeżeli mieszkasz w państwie, z którym Polska jest związana umową międzynarodową w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, czyli w państwie:

• Unii Europejskiej (UE),
• Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA),

bądź

• z którym wiąże Polskę dwustronna umowa o zabezpieczeniu społecznym, zwanym państwem umownym

- to możesz otrzymywać swoją emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub rentę rodzinną w kraju zamieszkania.

Państwa, do których ZUS może przekazywać świadczenia 

Świadczenia polski ZUS może przekazywać do państw:

• Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania oraz Włochy),
• Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (Islandia, Liechtenstein, Norwegia oraz Szwajcaria),
• z którymi Polska jest związana dwustronną  umową o zabezpieczeniu społecznym (Australia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Kanada, Korea Południowa, Macedonia, Mołdawia, Serbia, Ukraina oraz USA).

Zob. też: Wypłata/transfer świadczeń kombatanckich za granicę

Zawieszalność dochodowa

Zawieszalność świadczeń emerytalno-rentowych z ZUS osób pracujących za granicą

Prawo do emerytury/renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z osiąganiem przychodu z tytułu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Dotyczy to również przychodu osiąganego za granicą z ww. tytułów. Osoby pobierające emeryturę lub rentę, są zobowiązane do informowania ZUS o zarobkach i innych przychodach z tytułu działalności wykonywanej za granicą.

Czy i jaka wysokość przychodu z tytułu działalności za granicą może mieć wpływ na prawo i wysokość emerytury lub renty pobieranej z ZUS?

Tak. Wysokość przychodu osiąganego z tytułu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej za granicą może mieć wpływ na kwotę przysługującej emerytury/renty z ZUS. Osiąganie przychodu z tytułu działalności wykonywanej za granicą podlegającej obowiązkowi ubezpieczeń społecznych przez osoby pobierające wcześniejszą emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub rentę rodzinną z ZUS może powodować:

• zmniejszenie kwoty przysługującego świadczenia, jeżeli wysokość przychodów osiągniętych za granicą przekracza 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w Polsce, ale nie więcej niż 130% miesięcznego wynagrodzenia,
• zawieszenie prawa do świadczenia, jeżeli wysokość przychodów osiągniętych za granicą przekracza 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w Polsce.

Powyższe zasady nie dotyczą emerytów, którzy osiągnęli powszechny wiek emerytalny lub nie osiągnęli tego wieku ale mają ustalone prawo do emerytury częściowej.

Powyższe reguły dotyczą emerytów i rencistów, którzy osiągają przychód z tytułu działalności za granicą w jakimkolwiek państwie, a zatem zarówno w państwie, z którym Polskę łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, jak i w państwie, z którym Polskę nie łączy taka umowa.

W odniesieniu do osób pobierających rentę szkoleniową z tytułu niezdolności do pracy (w związku z orzeczeniem o celowości przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie), osiąganie jakiegokolwiek przychodu z tytułu działalności zarobkowej za granicą stanowiącej tytuł do ubezpieczenia, powoduje ustanie prawa do renty, bez względu na wysokość tego przychodu.

Szczegółowe informacje na temat zasad zmniejszania lub zawieszania świadczeń emerytalno-rentowych z ZUS można znaleźć w serwisie internetowym ZUS.

Rozwiązanie stosunku pracy - czyli wpływ kontynuacji zatrudnienia za granicą na prawo do emerytury z ZUS

Zgodnie z art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, prawo do emerytury z ZUS ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na którego rzecz emeryt wykonywał je bezpośrednio przed nabyciem prawa do emerytury. Zasada ta dotyczy również stosunku pracy nawiązanego z pracodawcą za granicą w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej (UE) i Europejskiego Stowarzyszenia o Wolnym Handlu (EFTA) lub w państwie, z którym wiąże Polskę dwustronna umowa międzynarodowa o zabezpieczeniu społecznym (zwanym dalej „państwem umownym”), z wyjątkiem Australii.

Dotyczy to następujących państw, z którymi Polska jest związana umowami międzynarodowymi w dziedzinie ubezpieczeń społecznych (rozporządzenia unijne oraz dwustronne umowy międzynarodowe): Austria, Belgia, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Czarnogóra, Chorwacja, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Kanada, Korea Płd., Liechtenstein  Litwa, Luksemburg, Łotwa, Macedonia, Malta, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Ukraina, USA, Węgry, Wielka Brytania, Włochy z tytułu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej albo prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.

Osoba zainteresowana ubiegająca się o emeryturę z ZUS musi rozwiązać wszystkie stosunki pracy, zawarte z pracodawcami zarówno w Polsce, jak i w państwach członkowskich UE/EFTA oraz w państwach umownych, aby ZUS podjął wypłatę emerytury. W przeciwnym razie, czyli w razie kontynuacji zatrudnienia z dotychczasowym pracodawcą za granicą, prawo do polskiej emerytury zostanie automatycznie zawieszone. Osoby, które nawiązały stosunek pracy z pracodawcą za granicą choćby w jednym z ww. państw,  przed dniem nabycia prawa do emerytury i nadal pozostają w tym zatrudnieniu, w celu wypłaty emerytury z ZUS powinny rozwiązać stosunek pracy z pracodawcą zagranicznym i przesłać do organu rentowego, który wypłaca emeryturę, zaświadczenie potwierdzające rozwiązanie stosunku pracy. Dokumentem takim może być świadectwo pracy lub zaświadczenie wystawione przez pracodawcę.

Wymóg rozwiązania stosunku pracy nie dotyczy sytuacji, w której osoba zainteresowana podjęła zatrudnienie już po przyznaniu prawa do emerytury.

Przykład:

Pani Helena obecnie pracująca i mieszkająca w Wielkiej Brytanii osiągnęła powszechny wiek emerytalny określony zgodnie z prawem polskim, więc wystąpiła o ustalenie prawa do emerytury z ZUS. Umowę o pracę w firmie brytyjskiej pani Helena zawarła przed dniem nabycia prawa do emerytury z ZUS i nadal pozostaje w tym zatrudnieniu, więc aby ZUS wypłacił pani Helenie emeryturę, powinna rozwiązać stosunek pracy z obecnym pracodawcą i przesłać do ZUS świadectwo pracy lub zaświadczenie potwierdzające rozwiązanie stosunku pracy.

Osoby prowadzące własną działalność gospodarczą za granicą ubiegające się o wypłatę świadczenia emerytalnego z ZUS, nie są zobowiązane do przedkładania dokumentacji dotyczącej zakończenia wykonywania tej działalności, ponieważ konieczność rozwiązania stosunku pracy wynikająca z art. 103a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczy wyłącznie pracowników.

Wymóg rozwiązania stosunku pracy nie dotyczy również sytuacji, w której osoba pobierająca emeryturę z ZUS mieszka za granicą w państwie trzecim, czyli poza Polską, innym państwem członkowskim UE/EFTA lub krajem umownym.

Kontrola uprawnień do świadczeń osób zamieszkałych za granicą

Jednostka organizacyjna ZUS wypłacająca polskie świadczenia emerytalno-rentowe osobom uprawnionym zamieszkałym za granicą przeprowadza okresowo kontrolę istnienia dalszego prawa świadczeniobiorców do pobierania świadczeń.

W tym celu okresowo emerytom i rencistom pobierającym świadczenia z ZUS zamieszkałym za granicą przesyłany jest - do wypełnienia i własnoręcznego podpisania - odpowiedni formularz "Oświadczenie emeryta/ rencisty zamieszkałego za granicą o istnieniu dalszego prawa do pobierania świadczenia".

ZUS stosuje powyższy formularz o symbolu ZUS-RZ-OZS-01.

Formularz należy czytelnie podpisać po jego wypełnieniu.

W razie zaistnienia okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających emerytowi lub renciście złożenie podpisu na takim formularzu, istnienie dalszego prawa do pobierania świadczeń przez tego emeryta lub rencistę może potwierdzić własnoręcznym podpisem upoważniona osoba sprawująca faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą.

Własnoręczność podpisu złożonego na formularzu przez:

• zamieszkałego za granicą emeryta, rencistę lub
• upoważnioną osobę sprawującą faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą

- musi zostać potwierdzona przez właściwy urząd lub osobę do tego upoważnioną w państwie zamieszkania wymienionych osób, albo przez osobę upoważnioną w polskiej placówce dyplomatycznej lub konsularnej.

Po wypełnieniu, złożeniu podpisu oraz urzędowym poświadczeniu jego własnoręczności, formularz należy odesłać do tej jednostki ZUS, od której emeryt lub rencista go otrzymał.

Brak poświadczenia, że emeryt lub rencista nadal żyje, może skutkować koniecznością wstrzymania wypłaty świadczenia do czasu dostarczenia takiego dowodu.

Emeryt bądź rencista ZUS zamieszkały za granicą obowiązany jest niezwłocznie informować jednostkę organizacyjną ZUS wypłacającą mu emeryturę lub rentę o wszystkich okolicznościach mających wpływ na prawo, wysokość lub wypłatę świadczeń.

Istotne znaczenie ma m.in. zmiana danych osobowo-adresowych, np. imienia, nazwiska, adresu zamieszkania, w tym państwa zamieszkania, zmiana numeru rachunku bankowego, czy zmiana numeru dokumentu tożsamości lub innego dokumentu (np. paszportu), którym osoba posługiwała się przy zgłaszaniu wniosku do ZUS.

W odniesieniu do osób pobierających świadczenia przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego wpływ na pobierane świadczenia ma przychód osiągany przez te osoby z tytułu zatrudnienia lub innej działalności zarobkowej, w tym również wykonywanej za granicą. O podjęciu działalności oraz wysokości uzyskanego przychodu należy informować właściwą jednostkę ZUS, wypłacającą świadczenie.

Emerytura a praca za granicą na YouTube

Polacy, którzy mieszkają za granicą, mogą nabyć prawo do polskiej emerytury. ZUS wyjaśnia, jak to zrobić w filmach instruktażowych na naszym kanale Elektroniczny ZUS w serwisie YouTube.

„Emerytura a praca za granicą” to nowa playlista na kanale Elektroniczny ZUS. W krótkich, animowanych filmach przedstawiamy najważniejsze informacje i pokazujemy, jak krok po kroku wypełnić dany wniosek. Filmy publikujemy w dwóch wersjach językowych: polskiej i angielskiej.

Obecnie dostępne są odcinki dla Polaków zamieszkałych w USA bądź Kanadzie. Co tydzień pojawiać się będą kolejne filmy: dla mieszkańców  Australii oraz dla osób, które mieszkają w Polsce, ale pracowały w Unii Europejskiej lub w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

„Emerytura a praca za granicą” to playlista przede wszystkim dla osób migrujących. Będziemy na niej systematycznie zamieszczać materiały dotyczące zagadnień ważnych dla tej grupy, związanych z ubezpieczeniami społecznymi, jak np. opłacanie składek, czy też należne świadczenia - wyjaśnił ZUS.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl