Nowe grupowe dochodzenie roszczeń przez konsumentów

19.9.2024

Nieudane zakupy, błędne informacje na opakowaniach, problemy z bankiem czy biurem podróży – lista spraw, które mogą znaleźć rozwiązanie w sądzie, jest bardzo długa. Sprawdź, kiedy i w jaki sposób możesz liczyć na pomoc w egzekwowaniu swoich praw. W życie weszły nowe przepisy ułatwiające konsumentom grupowe dochodzenie roszczeń. Prezes UOKiK czeka na podmioty upoważnione, żeby wpisać je do rejestru i wspierać w wytaczaniu powództw grupowych przed sądami.

Wdrożenie dyrektywy

Ustawa z dnia 24 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz niektórych innych ustaw ma na celu wdrożenie do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE (zwanej dalej „dyrektywą 2020/1828”).

Dyrektywa 2020/1828 zakłada wzmocnienie mechanizmu ochrony zbiorowych interesów konsumentów przez umożliwienie upoważnionym podmiotom działającym na rzecz ochrony konsumentów, wyznaczonym przez państwa członkowskie Unii Europejskiej, występowania z powództwami wytaczanymi w imieniu i na rzecz konsumentów.

W celu wdrożenia dyrektywy 2020/1828 ustawa nowelizuje:

ustawę z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym;
ustawę z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (zwaną dalej „ustawą uokik”);
ustawę z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Nowe postępowania grupowe

Od 29 sierpnia 2024 r. obowiązuje dodatkowa ścieżka dochodzenia roszczeń przez konsumentów – zgodnie z dyrektywą nazywana „powództwami przedstawicielskimi”, wymiennie w oparciu o przepisy krajowe: „nowymi postępowaniami grupowymi”.

Do najistotniejszych zmian w ustawie o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym można zaliczyć rozszerzenie katalogu spraw z zakresu ochrony konsumentów, w których ma zastosowanie ta ustawa, o sprawy o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem.

Przez stosowanie praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów ustawa rozumie działanie lub zaniechanie przedsiębiorcy niezgodne z przepisami prawa Unii Europejskiej, o których mowa w załączniku I dyrektywy 2020/1828 lub przepisami je wdrażającymi lub służącymi ich stosowaniu, które to działanie lub zaniechanie narusza lub może naruszać ogólne interesy konsumentów.

Zmiany ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym polegają na wprowadzeniu modelu wytaczania powództw przeciwko przedsiębiorcom przed sądem powszechnym (sądem okręgowym), w ramach grupowego postępowania krajowego czy grupowego postępowania transgranicznego, tzn. takiego, w którym występuje element zagraniczny, o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów bądź o roszczenia związane z ich stosowaniem. Działający w interesie konsumentów podmiot upoważniony będzie mógł dochodzić wobec przedsiębiorcy stwierdzenia stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, a również roszczeń związanych z ich stosowaniem, zarówno w osobnych powództwach, jak i w jednym.

Nowa ustawa weszła w życie 29 sierpnia 2024 r.

Nowe narzędzie to przede wszystkim realizacja hasła „w grupie siła”. Do złożenia pozwu dotyczącego roszczenia potrzeba bowiem co najmniej 10 konsumentów, którzy zgodzą się na bycie reprezentowanym w konkretnym powództwie. Obowiązuje przy tym forma „opt-in” – jeżeli jesteś poszkodowanym i chcesz przystąpić do postępowania, musisz wyrazić taką wolę. Nowością jest to, iż pozywającym i organizującym grupę jest podmiot upoważniony, tzn. np. uznana organizacja pozarządowa, która w imieniu konsumentów przygotowuje pozew oraz wszystkie formalności.

Nowe rozwiązania mają usprawnić obecny system dochodzenia roszczeń. Prezes UOKiK czeka na podmioty upoważnione, żeby wpisać je do rejestru oraz wspierać w wytaczaniu powództw grupowych przed sądami. Liczy na powództwa, w jakich pozywający będą od nieuczciwych przedsiębiorców żądać konkretnych roszczeń na rzecz konsumentów, np. zwrotu określonej kwoty, wymiany towaru lub rozwiązania umowy. Może to być dodatkowym wsparciem konsumentów w skutecznym egzekwowaniu prawa. Pojawią się też pozwy, w których podmiot upoważniony będzie mógł zażądać od przedsiębiorcy zaprzestania stosowania określonej praktyki. W niektórych sprawach mogą to być działania uzupełniające postępowania UOKiK.

Ustawa wdrożyła dyrektywę 2020/1828 w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów.

Więcej praw dla konsumentów

Co nowe przepisy dają konsumentom:

szeroki zakres. Powództwa grupowe będą wytaczane przeciwko przedsiębiorcom, którzy stosują praktyki naruszające ogólne interesy konsumentów. Lista spraw, które mogą trafić tą drogą do sądu, jest długa. Obejmuje różne branże, w których przedsiębiorcy prowadzą sprzedaż lub świadczą usługi konsumentom. Będą więc to: przewoźnicy, przedsiębiorcy świadczący usługi na odległość, producenci żywności, kosmetyków, instytucje finansowe i banki, telekomy, ubezpieczyciele, biura podróży oraz wiele innych.
roszczenia. Przede wszystkim grupa nie musi ujednolicać wysokości roszczeń. Mogą w niej znaleźć się poszkodowani przez naruszenie tego samego prawa, nie jedynie w tym samym zdarzeniu. Np. turyści reklamujący nieudane wakacje mogą w jednym pozwie żądać różnych rekompensat w związku z niewłaściwym wykonaniem różnych umów przez to samo biuro podróży.
ograniczone koszty. Konsument nie jest stroną postępowania oraz nie ponosi jego kosztów. Jedyna opłata, jaka może się pojawić, to koszt przystąpienia do grupy, którą pobiera podmiot upoważniony. Ustawa określa maksymalny próg tej opłaty, tj. 5% wartości roszczenia, ale nie więcej niż 1 tys. zł - w sprawach o roszczenia niepieniężne oraz 2 tys. zł - o pieniężne. Jeżeli powództwo przedstawicielskie będzie wytaczał Rzecznik Finansowy, takich wydatków w ogóle nie będzie.
różne ułatwienia. Nie ma kaucji w takich pozwach, zaś w razie ugody konsument może oświadczyć wystąpienie z powództwa, gdy nie jest zadowolony z rozstrzygnięcia. Wtedy taka ugoda go nie wiąże, zatem może wytoczyć powództwo indywidualnie albo przystąpić do innego pozwu grupowego. Ustawa daje także konsumentom możliwość dokonania zmiany podmiotu upoważnionego. Może to być swobodna decyzja grupy bądź sytuacja, gdy podmiot upoważniony zostanie wykreślony z rejestru.

Podmioty upoważnione

Podmiotami upoważnionymi do wytaczania powództw grupowych transgranicznych oraz podmiotami upoważnionymi do wytaczania powództw grupowych krajowych mogą być wyłącznie podmioty spełniające kryteria fachowości i niezależności, tzn. podmioty wpisane do jawnego rejestru podmiotów upoważnionych, prowadzonego przez Prezesa UOKiK i spełniające warunki, o których mowa w art. 46a ustawy uokik lub wpisane do rejestru podmiotów upoważnionych prowadzonych przez Komisję Europejską (w przypadku powództw grupowych transgranicznych). W uproszczeniu będą to organizacje konsumenckie - osoby prawne, których zadaniem statutowym jest działalność na rzecz zapewnienia ochrony interesów konsumentów zgodnie z przepisami prawa UE, o których mowa w załączniku I dyrektywy 2020/1828, a działalność ta nie jest nastawiona na zysk.

Dodatkowo podmiotem upoważnionym do wytaczania tego rodzaju powództw jako podmiot upoważniony będzie Rzecznik Finansowy w zakresie wskazanym w ustawie.

Podmiotami upoważnionymi, które mogą wytaczać powództwa, są więc wszystkie te, które Prezes UOKiK wpisze do prowadzonego przez siebie rejestru bądź Komisja Europejska – do wykazu organizacji mogących działać w grupowych postępowaniach transgranicznych. Z urzędu takim podmiotem jest Rzecznik Finansowy.

Podmiot upoważniony musi prowadzić niezarobkową działalność na rzecz ochrony interesów konsumentów co najmniej 12 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o wpis do rejestru UOKiK. Ponadto musi: być osobą prawną, statutowo zajmować się ochroną konsumentów oraz zachować niezależność oraz nie podlegać wpływom innych podmiotów.

Powództwo grupowe

Wytaczając powództwo w postępowaniu grupowym w sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów podmiot upoważniony będzie prowadził postępowanie w imieniu własnym, na rzecz wszystkich członków grupy (ogólny interes konsumentów obejmuje również interes grupy konsumentów). Oznacza to, że podmiot upoważniony będzie stroną w postępowaniu grupowym, a jednocześnie, że roszczenia, w przypadku ich zasądzenia przez sąd, przypadną członkom grupy.

Podmiot upoważniony, wytaczając powództwo grupowe w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólny interes konsumentów, będzie mógł żądać:

uznania praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów i nakazania jej zaniechania,
uznania praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów i stwierdzenia zaniechania jej stosowania, w przypadku gdy pozwany przedsiębiorca zaprzestał stosowania tej praktyki po wytoczeniu powództwa lub w przypadku, gdy zaprzestał stosowania praktyki przed wytoczeniem powództwa,
złożenia jednokrotnego bądź wielokrotnego oświadczenia w odpowiedniej formie i o odpowiedniej treści.

Obok tych roszczeń pozwem będą mogły być dochodzone roszczenia pozostające w związku ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. Zgodnie z dyrektywą 2020/1828 nakaz odszkodowawczy może przewidywać dostępne w prawie krajowym różne środki, takie jak: odszkodowanie, naprawa, wymiana, obniżenie ceny, rozwiązanie umowy, zwrot ceny, itd.

Roszczenia dochodzone w postępowaniu grupowym w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem będą mogły być oparte także na takiej samej podstawie prawnej. Podmiot upoważniony w tego rodzaju postępowaniu grupowym nie będzie miał też obowiązku dowodzenia szkody poniesionej przez konsumentów ani winy przedsiębiorcy.

Do postępowania grupowego w postępowaniu grupowym w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem, na każdym jego etapie, będzie mógł wstępować Prezes UOKiK, jeśli będzie tego wymagało zapewnienie ochrony konsumentów. W takim przypadku do Prezesa UOKiK będą miały odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego dotyczące prokuratora.

Podmiot upoważniony w pozwie może więc zażądać stwierdzenia praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. Wówczas występuje do sądu bez udziału konsumentów. Jeżeli jednak w tym samym bądź oddzielnym postępowaniu żąda od przedsiębiorcy konkretnych roszczeń, np. zwrotu określonej kwoty - wtedy musi zebrać grupę co najmniej 10 poszkodowanych.

Powództwo musi dotyczyć zakresu mieszczącego się w zadaniach statutowych podmiotu. Np. gdy znajdują się w nich tylko usługi finansowe – wtedy nie może on wytoczyć powództwa dotyczącego oznaczania żywności lub usług turystycznych. W każdym przypadku będzie to sprawdzał sąd.

Ustawa daje możliwość dochodzenia roszczeń transgranicznych, co jest ważne w kontekście wspólnego rynku oraz konsumentów dokonujących zakupów na terenie całej UE. Oznacza to, iż podmiot upoważniony wyznaczony w dowolnym państwie członkowskim UE może wytoczyć powództwo grupowe przed sądem polskim, a polski podmiot upoważniony – w dowolnym państwie członkowskim UE.

Gwarancje dla przedsiębiorców

Bardzo istotnym elementem sprawnego działania powództw przedstawicielskich jest stosowanie mechanizmów kontroli niezależności finansowania podmiotów upoważnionych. Takie działania będą podejmować: UOKiK – na etapie wpisywania do rejestru nowych podmiotów oraz sąd – na każdym etapie postępowania. Ten ostatni będzie sprawdzał, czy finansowanie podmiotu np. przez przedsiębiorców nie wpływa na ochronę konsumentów i czy podmiot upoważniony nie jest finansowany np. przez konkurenta pozwanego przedsiębiorcy.

Warunkiem wytoczenia powództwa grupowego w postępowaniu grupowym w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem będzie uprzednie przedsądowe
wezwanie przedsiębiorcy do zaniechania stosowanej określonej praktyku stanowiącej naruszenie interesów konsumentów, w terminie 14 dni od dnia doręczenia wezwania.

Wezwanie ani inne pismo podmiotu upoważnionego kierowane do przedsiębiorcy nie będzie mogło zawierać innych żądań lub roszczeń, w tym w szczególności przekazania środków finansowych na jego rzecz lub na rzecz innego podmiotu.

Podmiot upoważniony w przypadku spraw o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów musi zatem wystąpić do przedsiębiorcy z wezwaniem o zaprzestanie takich praktyk, wyznaczając mu 14-dniowy termin. Jeżeli to nie poskutkuje, może wytoczyć powództwo. Dodatkowo, wezwanie ani inne pismo kierowane do przedsiębiorcy przed pozwem nie może obejmować innych żądań bądź roszczeń, w szczególności przekazania środków finansowych. Rozwiązanie to ma zapewnić, że przedsiębiorcy nie będą „szantażowani” przez podmioty upoważnione na etapie przedsądowym.

Możliwe opłaty

Nowelizacja przyznaje podmiotom upoważnionym możliwość nieobligatoryjnego pobierania opłat od konsumentów tytułem przystąpienia do grupy, w sytuacji, gdy jest to uzasadnione szczególnymi względami. W tym celu kwota opłaty będzie ustalana w porozumieniu z członkami grupy, jednak z tym ograniczeniem, że wysokość pobieranych opłat powinna być proporcjonalna do wartości dochodzonego roszczenia. Jednocześnie nowelizacja wprowadza maksymalne progi tych opłat. Opłata nie może być wyższa niż 5% dochodzonego roszczenia pieniężnego, jednak nie więcej niż 2000 zł, a w przypadku roszczenia niepieniężnego nie może przekraczać 1000 zł.

Możliwość pobierania opłat od konsumentów nie będzie możliwa w przypadku, gdy powództwo o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów będzie wytaczał Rzecznik Finansowy. Przedmiotowe opłaty będą mogły być pobierane wyłącznie w przypadku postępowań w sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. Uiszczona przez członka grupy opłata będzie podlegała zwrotowi wraz z ustawowymi odsetkami w przypadku odrzucenia pozwu albo zmiany podmiotu upoważnionego w toku postępowania.

Nowelizacja ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje zwolnienie z kosztów sądowych podmiotów upoważnionych w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem.

Uwzględnienie powództwa

W razie uwzględnienia powództwa w postępowaniu grupowym w wyroku w sprawie o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów sąd w wyroku dodatkowo wyznacza termin na wykonanie wyroku i nakłada na pozwanego obowiązek poinformowania członków grupy o prawomocnym orzeczeniu sądu i zasądzonych roszczeniach lub o zawartej ugodzie.

Uwzględniając powództwo w postępowaniu grupowym w sprawie o stwierdzenie stosowania przez przedsiębiorcę praktyk naruszających ogólne interesy konsument, sąd w sentencji wyroku:

uzna daną praktykę pozwanego za naruszającą ogólne interesy konsumentów oraz nakaże pozwanemu zaniechanie jej stosowania i wyznaczy termin, w którym przedsiębiorca ma zaniechać stosowania tej praktyki, albo
uzna daną praktykę pozwanego za naruszającą ogólne interesy konsumentów oraz wskaże termin, w którym pozwany zaprzestał stosowania tej praktyki. Niezależnie od powyższego w sentencji wyroku sąd będzie mógł nałożyć na pozwanego obowiązek złożenia jednokrotnego albo wielokrotnego oświadczenia w odpowiedniej formie i o odpowiedniej treści o stosowaniu przez przedsiębiorcę praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. W takim przypadku sąd wyznaczy termin wykonania nałożonego obowiązku.

W przypadku opóźnienia w wykonaniu prawomocnego wyroku wydanego w sprawie o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, sąd w postanowieniu będzie mógł nałożyć na pozwanego grzywnę w wysokości do 5 000 000 zł. Na postanowienie sądu o nałożeniu grzywny będzie przysługiwało zażalenie do sądu drugiej instancji.

Niezależnie od tego, w celu przymuszenia pozwanego do wykonania prawomocnego wyroku wydanego w sprawie o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów sąd w postanowieniu będzie mógł nałożyć na pozwanego grzywnę w wysokości do 50 000 zł za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu prawomocnego wyroku, nie więcej niż 5 000 000 zł. Na postanowienie sądu o nałożeniu tej grzywny będzie również przysługiwało zażalenie do sądu drugiej instancji.

Funkcja Prezesa UOKiK

Zmiany w ustawie uokik zawierają konieczne unormowania związane z wyznaczaniem podmiotów upoważnionych, prowadzeniem rejestru podmiotów upoważnionych przez Prezesa UOKiK, sprawozdawczością oraz obowiązkami informacyjnymi podmiotów upoważnionych wobec konsumentów i Prezesa UOKiK, a także Prezesa UOKiK wobec Komisji Europejskiej.

Urząd zyskał nowe kompetencje. Przede wszystkim to Prezes UOKiK prowadzi rejestr podmiotów upoważnionych i weryfikuje, czy podmiot spełnia przesłanki, aby w nim być.

Urząd ma informować podmiot upoważniony o istotnych kwestiach związanych z zarzutami, jakie mają być zawarte w pozwie przeciwko danemu przedsiębiorcy w przygotowywanym pozwie grupowym, np. czy powadzi względem niego postępowanie o to samo naruszenie. Zapobiegnie to dublowaniu działań wobec tego samego przedsiębiorcy oraz będzie wsparciem merytorycznym dla pozywających.

Poza tym Prezes UOKiK może wstąpić do postępowania grupowego w sprawach o zaniechanie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, a także ma możliwość przedstawienia istotnego poglądu w sprawie.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 24 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U z 2024 r., poz. 1237);
dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE (Dz.Urz. UE L 409 z 4.12.2020 r., str. 1, z późn. zm.).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl