Prawa konsumenta europejskiego

Prawa konsumenta europejskiego sformułowała Rada Wspólnot Europejskich w 1972 r. Parlament Europejski w 1978 r. nadał im charakter karty. Nie jest on jednak samodzielnym organem ustawodawczym i jego uchwały mają charakter jedynie deklaracji politycznych. Karta ta nie jest więc źródłem prawa, wpływa natomiast na kształtowanie się źródeł prawa i praktyki legislacyjnej oraz na plany działania organów Wspólnot.

Jakie prawa konsumenckie są we Wspólnocie Europejskiej szanowane?

Wszystkie prawa konsumenta europejskiego można sprowadzić do 5 zasad:

1. Prawo do pełnej informacji o cechach i skutkach działania wyrobów;
2. Prawo do bezpieczeństwa użytkowania;
3. Prawo do odszkodowania za doznane szkody wywołane wadą wyrobów;
4. Prawo wyboru (zakaz praktyk monopolistycznych);
5. Prawo do organizowania zbiorowych działań na rzecz ochrony swoich interesów.

Gdzie są uregulowane prawa konsumenta europejskiego?

Prawa te muszą być uznawane przez każdego przedsiębiorcę chcącego wejść na rynek UE i skutecznie na nim konkurować. Wymagały one jednak formalnych rozwiązań legislacyjnych obowiązujących wszystkich członków Wspólnot. Prace legislacyjne trwały aż do 1985 r. W rezultacie europejski model odpowiedzialności za produkt przyjął postać Dyrektywy Rady 85/374/EEC o przybliżeniu ustaw, przepisów oraz postanowień administracyjnych państw członkowskich, dotyczących odpowiedzialności za wyroby wadliwe. Jej nowelizacja miała miejsce 10 maja 1999 r. (99/34/EC). Stanowi ona ramowy wzorzec, którego treść musi być wprowadzona we wszystkich państwach członkowskich UE.

Sprawy umów gospodarczych regulują kodeksy cywilne, których podstawowe rozwiązania są we wszystkich krajach europejskich zbieżne. Prawo cywilne wymaga, by towary cechowały się jakością kupiecką i nadawały się do zamierzonych zastosowań. Pomiędzy nabywcą a sprzedawcą zachodzi stosunek prawny. Tylko nabywca ma podstawy do roszczeń za szkody lub straty i tylko względem sprzedawcy. Może to uruchamiać zwrotne roszczenie sądowe. W umowach z klientem nie można stosować klauzul wyłączających odpowiedzialność sprzedawcy.

Na czym polega prawo do bezpiecznego produktu?

Konsument ma prawo oczekiwać, że wprowadzany do obrotu wyrób jest bezpieczny w użytkowaniu i nie zagraża życiu lub zdrowiu użytkownika i osób postronnych. Prawo europejskie chroni wolność prowadzenia działalności gospodarczej. Tylko legislatura WE ma prawo wprowadzać ograniczenia tej wolności i tylko w zakresie niezbędnym dla zapewnienia bezpieczeństwa ludzi, upraw i ochrony środowiska. Formą wprowadzania tych ograniczeń jest dyrektywa szczególna, określająca warunki, jakich musi przestrzegać projektant, wytwórca i dystrybutor szczególnej grupy wyrobów objętych dyrektywą, charakteryzujących się znacznym poziomem ryzyka. Prawo stanowi, że działalność przemysłowa powinna być prowadzona bez ryzyka dla zdrowia, bezpieczeństwa i mienia "tak dalece, jak jest to praktycznie osiągalne" (as low as relatively available). Ryzyko uważa się za odpowiadające poziomowi ALARA, jeśli zmniejszenie ryzyka jest znikome w stosunku do poważnego wzrostu kosztów zapobiegania temu ryzyku. Poziom ALARA jest różny dla różnych grup produktów.

Osobną grupę stanowią dyrektywy, ograniczające, ze względu na bezpieczeństwo, opracowywanie, wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu leków.

Na czym polega prawo do odszkodowania za doznane szkody wywołane wadą wyrobów?

Odpowiedzialność za produkt oznacza obowiązek producenta wyrównania szkód poniesionych przez każdego, na skutek wad produktów wprowadzonych do obrotu.

Podstawowe zasady odpowiedzialności za wadliwe wyroby wg dyrektywy 85/374/EEC (product liability):

• Wadliwy wyrób prowadzi do pozaumownej, niezależnej od zawinienia, odpowiedzialności producenta za szkody spowodowane jego wadą;
• Osoba poszkodowana zobowiązana jest tylko udowodnić szkodę, wadę oraz związek przyczynowy między wadą a szkodą;
• Wyrób uznaje się za wadliwy, jeżeli nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać przy poziomie wiedzy istniejącej w czasie wprowadzania go do sprzedaży;
• Wyrób nie może być uważany za wadliwy z powodu późniejszego wprowadzenia do obrotu wyrobów lepszych;
• Przedawnienie odpowiedzialności następuje po 3 latach od wystąpienia szkody;
• Odpowiedzialność wygasa po 10 latach od chwili wprowadzenia wyrobu do obrotu;
• Odszkodowaniu podlegają szkody dot. zdrowia, życia i szkody materialne w zakresie rzeczy użytkowanych prywatnie, z wyłączeniem wyrobu, który spowodował szkodę.

Dyrektywa ta dotyczy wszystkich produktów i energii elektrycznej z wyłączeniem jedynie nieprzetworzonych produktów rolnych, myśliwskich, zwierząt hodowlanych i ryb. Dyrektywa daje możliwość swobodnego ustalania przepisami krajowymi odpowiedzialności za wady powstałe w czasie projektowania, które w tym czasie (ze względu na stan wiedzy) były niemożliwe do wykrycia.

Producentem jest wytwórca materiału, wytwórca podzespołu, wyrobu finalnego oraz osoba nanosząca na wyrób swój znak firmowy. Poza producentem odpowiedzialność spoczywa na importerze. Przy wyrobach, dla których trudno jest ustalić producenta lub importera, odpowiedzialnością obarczony jest dostawca (sprzedającym).

Producent może być zwolniony od odpowiedzialności, jeżeli udowodni, że:

• nie on wprowadził wyrób do obrotu,
• wada nie istniała w chwili wprowadzania wyrobu do obrotu,
• wada jest wynikiem spełniania przepisów wydanych przez władze państwowe lub przestrzegania norm technicznych zgodnych z najnowszym stanem techniki,
• stan nauki i wiedzy technicznej (właściwa norma zharmonizowana) nie stwarzał możliwości wykrycia wady w czasie wprowadzania wyrobu do obrotu,
• produkt nie był dostarczony jako przedmiot biznesu,
• wyrób był częścią składową w wytwarzaniu dalszego produktu, a wada nie była wywołana tą częścią.

Pojęcie szkody oznacza śmierć lub kalectwo oraz znaczne uszkodzenie mienia (innego niż wadliwy produkt) przekraczającego kwotę 500 euro. Odszkodowanie za szkodę materialną dotyczy wyłącznie uszkodzeń rzeczy użytkowanych prywatnie, nie związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową. Konsument musi jedynie udowodnić istnienie wady (której miał prawo nie oczekiwać), udokumentować wystąpienie szkody i wykazać związek przyczynowy między wadą a szkodą. Nie musi udowadniać winy wytwórcy lub zaniedbania staranności z jego strony. Z roszczeniem może wystąpić każdy użytkownik produktu, nie tylko nabywca. Odpowiedzialność producenta może być zmniejszona przez wpływ zaniedbań użytkownika. Odpowiedzialności za wady wyrobu nie można wyłączyć lub ograniczyć w umowie; Takie klauzule są nieskuteczne jako niezgodne z prawem.

Wadą jest to, czego klient ma prawo nie oczekiwać.

Klient ma prawo nie oczekiwać żadnego mankamentu, o którym nie został uprzedzony w informacji o produkcie. Prawo przyjmuje, że klient może nie mieć nawet elementarnej wiedzy o produkcie, a obowiązkiem wytwórcy jest dostarczenie pełnej inf. o produkcie. Jeśli jej nie dostarczył (ukrył wadę lub zataił jej możliwość) i w wyniku tego powstała szkoda, musi tę szkodę naprawić. Wytwórca lub jego agent wprowadzający wyrób do obrotu jest odpowiedzialny za dostarczenie informacji towarzyszącej produktowi (opis cech i ostrzeżeń zamieszczonych na trwałe na wyrobie) lub jego dokumentacji (specyfikacje cech, instrukcje obsługi, ograniczenia użytkowe, ostrzeżenia przed możliwością powstania szkody). Zgodnie z koncepcją pionowej struktury przepisów technicznych, sprawy te są regulowane w treści każdej z dyrektyw szczególnych, dotyczących poszczególnych grup wyrobów. Tak uregulowano tę kwestię wobec kilkunastu grup wyrobów, objętych obszarem regulowanym, w których dostawca i odbiorca powinni liczyć się z ryzykiem niepożądanych następstw braku informacji udzielonej użytkownikowi. Kwestie informacji dotyczących pozostałych wyrobów zostały ujęte w dyrektywie 92/59/EEC w sprawie ogólnych warunków bezpieczeństwa wyrobów nie objętych dyrektywami szczególnymi.

Dyrektywa 85/374/EEC została ratyfikowana przez wszystkie kraje członkowskie UE, a jej treść wprowadzona do ich ustawodawstwa.

Inną drogą informacji jest utworzony przez członków UE wspólny system informacji o zagrożeniach wynikających z użytkowania wyrobów konsumpcyjnych. Każda z dyrektyw szczególnych oraz dyrektywa 92/59/EEC zobowiązuje kraje członkowskie do powołania lub wyznaczenia odpowiednich organów nadzoru nad bezpieczeństwem użytkowników.

Prawo do bezpiecznego produktu obok prawa do pełnej informacji o produkcie i prawa do odszkodowania za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny, należy do podstawowych praw konsumenta na rynkach: amerykańskim (od lat 60.) i europejskim (od lat 70.).

Jakie są ogólne zasady bezpieczeństwa produktów?

Celem dyrektywy 92/59/EEC, dotyczącej ogólnego bezpieczeństwa wyrobów, było stworzenie podstaw do opracowania zharmonizowanych wymagań, które powinny być przestrzegane przez producentów, dystrybutorów i kraje członkowskie dla umocnienia przekonania o bezpieczeństwie wyrobów, a także ustalenie procedury informacyjnej w przypadkach wystąpienia zagrożeń bezpieczeństwa powodowanych przez wyroby powszechnego użytku.

Dyrektywa dotyczy wyłącznie wyrobów rynkowych (konsumpcyjnych) dostarczanych w obrocie handlowym odpłatnie i nieodpłatnie. Dyrektywy nie stosuje się w obszarach uregulowanych innymi dyrektywami.

Wg dyrektywy producentem jest wytwórca wyrobu lub każda osoba podająca się za takiego z siedzibą w granicach wspólnoty, przedstawiciel wytwórcy, jeżeli ten nie jest ustanowiony we Wspólnocie, lub importer wyrobu.

Dystrybutorem jest każdy podmiot zajmujący się obrotem handlowym, którego działalność nie ma wpływu na cechy bezpieczeństwa wyrobów.

Wyrobem bezpiecznym jest wyrób, który w przewidzianych dla niego normalnych warunkach użytkowania, uznanych za dopuszczalne w warunkach wysokiego poziomu ochrony i bezpieczeństwa osób, nie stanowi żadnego ryzyka.

Ogólne zasady bezpieczeństwa produktów wg dyrektywy 92/59/EEC:

• W obrocie mogą znajdować się wyłącznie wyroby bezpieczne.
• Producenci:

- mogą wprowadzać do obrotu tylko wyroby bezpieczne,

- powinni dostarczać konsumentom informacji o ryzyku wynikającym z użytkowania wyroby,

- podejmują działania w celu wycofania wyrobów o wysokim stopniu zagrożenia.

• Dystrybutorzy:

- powinni współdziałać w przestrzeganiu ogólnego bezpieczeństwa,

- nie powinni wprowadzać do obrotu wyrobów, które wg nich nie spełniają wymogów bezpieczeństwa,

- powinni uczestniczyć w nadzorowaniu bezpieczeństwa wyrobów wprowadzonych do obrotu.

• Kraj członkowski:

- ustanawia przepisy prawne  i administracyjne wymuszające od producentów i dystrybutorów przestrzeganie obowiązków dot. bezpieczeństwa wyrobów,

- ustanawia władze zobowiązane do kontroli rynku oraz przyznaje im uprawnienia gwarantujące eliminację z rynku wyrobów niebezpiecznych,

- powiadamia Komisję WE o podjętych działaniach.

Ochrona konkurencyjności

W interesie nabywców leży konkurencyjność rynku i przeciwdziałania monopolom i praktykom monopolistycznym. Ochrona konkurencyjności została ujęta jako cel i zasada w art. 85-94 Traktatu Rzymskiego. Do najważniejszych postanowień regulacji antymonopolowych należą:

• zakaz zawierania porozumień kartelowych,
• zakaż nadużywania pozycji dominującej na rynku,
• nakaz jednakowego traktowania przedsiębiorstw prywatnych i publicznych,
• kontrola nad fuzjami,
• kontrolna nad przepływem środków pomocy publicznej do podmiotów sektora gospodarczego,
• kontrola nad przedsiębiorstwami, którym powierzono zadania specjalne lub udzielono koncesji.

Prawo i praktyka europejska dopuszczają stosowanie wyłączności, udzielanej przez rząd wybranym podmiotom prawa prywatnego na wypełnianie pewnych funkcji, traktowanych jako specjalne. Wyłączność wyklucza lub ogranicza działalność innych ewentualnych konkurentów. Udzielane są też prawa wyłączności na ustanawianie norm technicznych i na prowadzenie oficjalnych badań technicznych. Kraje europejskie na początku stulecia powstałym wówczas krajowym stowarzyszeniom normalizacyjnym nadały status organizacji wyższej użyteczności publicznej, tworząc krajowe monopole tworzenia norm technicznych. Podobnie postąpiono z powołanymi po Traktacie Rzymskim 2 federacjami tych stowarzyszeń: CEN i CENELEC, tworząc europejski monopol normalizacyjny. W 1987 r. została powołana 3 europejska organizacja normalizacyjna (European Telecomunication Standards Institute), lecz nie jest ona federacją krajowych stowarzyszeń normalizacyjnych, a organizacją otwartą dla wszystkich rezydentów gospodarczych, działających na terenie UE. Komisja Europejska zawarła z CEN i CENELEC porozumienie, na mocy którego opracowują one normy zharmonizowane z dyrektywą techniczną, które rozwijają szczegóły techniczne spraw bezpieczeństwa, a Komisja przyjmuje, że wyrób wytworzony zgodnie z normą europejską, zharmonizowaną z dyrektywą techniczną, jest traktowany jako spełniający podstawowe wymagania techniczne tej dyrektywy. Jednak aby nie naruszać postanowień Standards Code GATT 1978 r., ustalono, że norma taka ma jedynie charakter fakultatywny. Każdy producent ma więc prawo niestosowania normy europejskiej, może stosować normy in. uznanych organizacji normalizacyjnych lub korzystać wyłącznie ze swych badań i standardów bezpieczeństwa.

Wszelkie przeszkody dla swobodnego przepływu towarów pomiędzy państwami członkowskimi UE powinny być zniesione. W odniesieniu do barier technicznych celowi temu ma służyć postępująca harmonizacja techniczna oraz wzajemne uznawanie narodowych przepisów w obszarach niezharmonizowanych na poziomie wspólnotowym. Obszar ten obecnie podlega stałemu zawężaniu równolegle do procesu harmonizacji. Maleje znaczenie narodowych przepisów technicznych, jako bariery dla handlu wewnątrz-wspólnotowego. Przepisy techniczne stanowiące przeszkodę dla swobodnego przepływu towarów w obrębie Wspólnoty muszą bowiem podlegają ograniczeniom wynikającym z Artykułu 36 Traktatu Rzymskiego o WE, tj. powinny one być proporcjonalne w stosunku do zagrożenia, niedyskryminacyjne i nie mogą kreować nowych barier dla handlu wewnątrz-wspólnotowego.

Dostosowanie wymagań technicznych oraz systemów oceny zgodności państw aplikujących do członkostwa w UE jest uznawane przez stronę wspólnotową za niezbędny element dostosowań w zakresie swobodnego przepływu towarów. Realizacja postanowień art. 74 Układu Europejskiego zakłada zharmonizowanie przepisów technicznych obowiązujących w Polsce z odpowiednimi przepisami obowiązującymi w UE, co wyeliminuje bariery techniczne w wymianie z krajami członkowskimi tego ugrupowania. Niezbędne jest także wprowadzenie zharmonizowanych norm europejskich do zbioru Polskich Norm.

Już w Opinii o polskim wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej Komisja wyraziła wątpliwości co do zakresu wdrożenia acquis dotyczącego harmonizacji technicznej do prawa polskiego. Tylko część Dyrektyw Nowego Podejścia poddających harmonizacji wymagania dotyczące bezpieczeństwa produktów przemysłowych w UE zostało w Polsce implementowanych. Komisja zaleciła także przyspieszenie procesu zbliżania ustawodawstwa polskiego w zakresie dyrektyw sektorowych dotyczących przemysłu motoryzacyjnego, chemikaliów, żywności i farmaceutyków. 

W naszym kraju ciągle jeszcze istnieje konieczność dostosowania polskiego prawa do standardów UE przez uchwalanie nowych i nowelizację istniejących przepisów prawnych, a także potrzeba rozwoju organizacji konsumenckich.

Podstawa prawna:

• Dyrektywa Rady 85/374/EEC z dnia 25 lipca 1985 roku o odpowiedzialności za produkt wadliwy (OJ EC Nr L 210, str. 29-33, 1985/08/07, ze zm.);
• Dyrektywa Rady 92/59/EEC z dnia 29 czerwca 1992 roku dotycząca ogólnego bezpieczeństwa wyrobów (OJ nr L 228, 11.08.92 s. 24, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl