Zgodnie z art. 28[1] Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.), jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi małżonek jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Przepis ten stosuje się odpowiednio do przedmiotów urządzenia domowego.
Prawo do korzystania z mieszkania współmałżonka podczas trwania małżeństwa
Prawo do korzystania z mieszkania współmałżonka podczas trwania małżeństwa nie jest zależne od tego, kiedy małżeństwo to zostało zawarte ani w jakim ustroju majątkowym małżeńskim pozostają małżonkowie (np. wspólności majątkowej, rozdzielności majątkowej).
Prawo do mieszkania przysługuje „jednemu małżonkowi” wtedy, gdy stanowi składnik jego majątku osobistego. Drugi małżonek ma prawo do korzystania z tego mieszkania, jednak w sposób ograniczony realizacją celu, jaki stanowi „zaspokojenie potrzeb rodziny”.
Prawem, jakie może przysługiwać drugiemu ze współmałżonków do mieszkania, może być np. odrębna własność lokalu, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, spółdzielcze lokatorskie prawo do mieszkania. Jeżeli jednemu z małżonków przysługuje więcej niż jeden tytuł prawny do więcej niż jednego mieszkania, to jeśli w okolicznościach danej sprawy zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych rodziny służy więcej niż jedno mieszkanie, wówczas drugi ze współmałżonków, niedysponujący tytułami prawnymi do nich, ma prawo do korzystania ze wszystkich tych mieszkań.
Co jeśli współmałżonek odmawia dopuszczenia do mieszkania?
Małżonek, który nie został dopuszczony do korzystania z mieszkania współmałżonka, posiada uprawnienie do żądania dopuszczenia go do korzystania z tego mieszkania, co stanowi realizację zasady wzajemnej pomocy małżonków.
Art. 28[1] K.r.o.ma charakter bezwzględnie obowiązujący, podobnie jak pozostałe przepisy regulujące prawa i obowiązki małżonków. Niedopuszczalne jest więc umowne wyłączenie bądź ograniczenie uprawnień przysługujących każdemu małżonkowi na jego podstawie.
Małżonek, którego prawo do korzystania z mieszkania wynika z art. 28[1] zdanie pierwsze K.r.o., jest lokatorem w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianami kodeksu cywilnego (jedn. tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), a więc korzysta z ochrony przewidzianej tą ustawą.
Korzystanie ze wspólnego mieszkanie po rozwodzie
W trakcie postępowania rozwodowego, sąd orzekający w sprawie może orzec o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez rozwiedzionych małżonków w okresie wspólnego w nim zamieszkiwania. W tym celu warto dokładnie sprecyzować, które z pokoi przypadną do korzystania na wyłączność przez małżonków po rozwodzie, a które części mieszkania pozostaną do użytku wspólnego (np. przedpokój, kuchnia, łazienka). Sąd orzekający rozwód może jednak wyjątkowo, na żądanie jednego z małżonków orzec eksmisję drugiego ze współmałżonków z mieszkania, jeżeli swoim rażącym nagannym postępowaniem uniemożliwia zamieszkiwania. Sąd może ponadto, na zgodny wniosek stron, orzec w wyroku rozwodowym o podziale wspólnego mieszkania małżonków albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na opuszczenie tego mieszkania bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego.
Śmierć współmałżonka a prawo do mieszkania
Prawo do zajmowania mieszkania małżonka przysługuje również drugiemu ze współmałżonków po jego śmierci. Sytuacja ta kształtuje się różnie, w zależności od tego, jakie prawo do mieszkania przysługiwało małżonkowi zmarłemu. W razie śmierci małżonka będącego najemcą mieszkania, małżonek niebędący współnajemcą, który stale zamieszkiwał z najemcą do chwili jego śmierci, wstępuje w stosunek najmu.
W przypadku śmierci małżonka, któremu przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego sytuacja kształtuje się odmiennie w zależności od tego, czy prawo to należało do majątku wspólnego małżonków, czy też do majątku osobistego jednego z nich. W pierwszym przypadku spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu przypadnie małżonkowi żyjącemu. Z chwilą śmierci jednego z małżonków spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, które przysługiwało obojgu małżonkom, przypada drugiemu małżonkowi.
W przypadku zaś wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w następstwie śmierci uprawnionego, roszczenia o zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego przysługują jego osobom bliskim. Umowy te zawiera się na warunkach określonych w dotychczasowej umowie o ustanowieniu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. Do zachowania swych roszczeń, konieczne jest złożenie w terminie 1 roku pisemnego zapewnienia o gotowości zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. W przypadku zgłoszenia się kilku uprawnionych, rozstrzyga sąd w postępowaniu nieprocesowym, biorąc pod uwagę w szczególności okoliczność, czy osoba uprawniona zamieszkiwała z byłym członkiem spółdzielni. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego przez spółdzielnię terminu wystąpienia do sądu, wyboru dokonuje spółdzielnia. Jeżeli o roszczeniu rozstrzygał sąd, osoby, które pozostawały w sporze, niezwłocznie zawiadamiają o tym spółdzielnię.
Z kolei w sytuacji śmierci małżonka, któremu przysługiwało prawo własności lub spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawo do podlega dziedziczeniu zgodnie z regułami zawartymi w Kodeksie cywilnym. W tym wypadku, jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, wówczas małżonkowi żyjącemu - w razie dziedziczenia ustawowego - przypada połowa udziału w tym prawie.