Przekazanie majątku przez dłużnika osobie trzeciej stanowi jeden z najbardziej powszechnych sposobów uniemożliwiających skuteczną egzekucję. Wierzycielowi przysługują jednak środki prawne, dzięki którym może skutecznie bronić się przed tego typu działaniem na jego szkodę.

Bezskuteczność względna umowy

Na mocy art. 59 kodeksu cywilnego wierzycielowi przysługuje uprawnienie do żądania uznania umowy dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną względem siebie. Efektywne żądanie wymaga spełnienia ciągu przesłanek. Strony muszą wiedzieć o istnieniu roszczenia wierzyciela, albo umowa musi być nieodpłatna. Ponadto jej wykonanie musi spowodować, że zadośćuczynienie roszczeniu dłużnika stanie się całkowicie lub częściowo niemożliwe.

Pierwsze z wymienionych kryteriów wprowadza konieczność istnienia złej wiary stron umowy odpłatnej. Istotna jest wiedza o roszczeniu, nie o skutkach jakie umowa będzie miała dla spłaty długu. Kwestia dobrej i złej wiary nie ma wpływu dla uznania za bezskuteczną umowy nieodpłatnej.

Wątpliwości interpretacyjne budzi przesłanka całkowitej lub częściowej niemożności zadośćuczynienia roszczeniu. Obecnie, w opinii większości przedstawicieli doktryny, wyrażonej również w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2007 r., w sprawie o sygn. akt: III CZP 97/07, przyjmuje się, że art. 59 k.c. ma zastosowanie wyłącznie do roszczeń niepieniężnych. Za takim stanowiskiem przemawia fakt, że zgodnie z treścią przepisu zadośćuczynieniu roszczeniu sprzeciwia się samo wykonanie umowy, a nie ewentualna, spowodowana jej zawarciem niewypłacalność dłużnika.

Uprawnienie do wytoczenia powództwa jest ograniczone terminem zawitym jednego roku od dnia zawarcia umowy. Kodeks cywilny nie przewiduje możliwości jego wydłużenia w zależności od momentu, w którym o zawarciu umowy dowiedział się wierzyciel.

Skarga Pauliańska

Ochronę przed negatywnymi skutkami działań dłużnika stanowi również określona w art. 527-534 k.c. skarga pauliańska. Na jej podstawie wierzyciel może żądać uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeśli dłużnik działał ze świadomością ich pokrzywdzenia, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Jednocześnie istnieje szereg unormowań wprowadzających wyjątek od zasady działania ze świadomością pokrzywdzenia.

I tak za wywołującą pokrzywdzenie wierzycieli została uznana każda czynność, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny, albo niewypłacalny w wyższym stopniu, niż przed dokonaniem czynności. Wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną zawsze, gdy korzyść uzyskana przez osobę trzecią była bezpłatna. Ponadto, jeśli osoba trzecia stanowi osobę będącą z dłużnikiem w bliskim stosunku osobistym lub pozostającą w stałych stosunkach gospodarczych, to domniemywa się, że osoba ta wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia.

Kolejna różnica w odniesieniu do instytucji z art. 59 k.c. dotyczy możliwości dochodzenia poprzez skargę pauliańską jedynie wierzytelności pieniężnych. Traktuje się je jednak w szerokim znaczeniu, obejmującym także świadczenia pieniężne, zastępcze wobec wierzytelności pierwotnie niepieniężnych, czyli np. powstałe w wyniku roszczenia odszkodowawczego lub bezpodstawnego wzbogacenia.

Wystosowanie żądania z art. 527 k.c. jest ograniczone do pięciu lat od dokonania czynności prawnej, której bezskuteczności się żąda.

Z uwagi na długi termin pozwalający na wytoczenie powództwa, liczne domniemania korzystne dla wierzycieli oraz przede wszystkim pieniężny charakter wierzytelności, skarga pauliańska stanowi instytucję znajdującą dużo szersze zastosowanie niż żądanie oparte na art. 59 k.c.