Wpływ ogłoszenia upadłości małżonka na stosunki majątkowe małżeńskie

            Małżonkowie mogą ustrzec się przed powyższymi skutkami poprzez wyłączenie małżeńskiej wspólności ustawowej na podstawie umowy bądź orzeczenia sądowego – w takiej sytuacji pomiędzy majątkiem upadłego oraz majątkiem jego małżonka nie istnieje żadna łączność i do masy upadłości wchodzi jedynie majątek małżonka, który ogłosił upadłość. Powyższe uregulowania w pewien sposób konkretyzują zasadę odpowiedzialności małżonków swoim udziałem w majątku wspólnym za zobowiązania zaciągane przez jednego z nich. Powyższe zostało wzmocnione domniemaniem wynikającym z ustawy, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez upadłego został nabyty ze środków pochodzących z dochodów tego przedsiębiorstwa. Domniemanie to można obalić, poprzez wykazanie, że majątek wspólny powstał ze środków innych.

            Wprowadzona z chwilą ogłoszenia upadłości rozdzielność majątkowa (przymusowa) ustaje z mocy prawa w wypadku umorzenia, zakończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego względem małżonka.

            Zgodnie z p.u.n. do masy upadłości nie wchodzą przedmioty służące wyłącznie małżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte wspólnością majątkową, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Nie oznacza to jednak, że przedmioty te są z mocy prawa wyłączone z masy upadłości – syndyk masy upadłości obejmuje bowiem w postępowaniu upadłościowym całość majątku wspólnego. Dopiero w przypadku, gdyby drugi z małżonków również ogłosił upadłość, syndyk lub małżonek może wnosić o wyłączenie z masy upadłościowej przedmiotów, które służyły mu do prowadzenia działalności zawodowej lub gospodarczej.

            Jak już wyżej wskazano, sposobem na uniknięcie zaliczenia całości majątku wspólnego do masy upadłości jest ustanowienie przez małżonków ustroju rozdzielności majątkowej na mocy umowy (aktu notarialnego) lub w drodze postępowania sądowego. Jednak i w tym przypadku p.u.n. ustanawia pewne ograniczenia. Zgodnie bowiem z art. 125 p.u.n. ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Przepis ten ma na celu zabezpieczenie interesu wierzycieli, w odmiennym przypadku małżonkowie w prosty sposób mogliby wyłączyć część majątku wspólnego spod masy upadłości, co działałoby ze szkodą dla wierzycieli.  W przypadku zbycia składników majątku, które z mocy prawa wchodziłyby w skład masy upadłości syndyk ma prawo żądać wydania ekwiwalentu za zbyte mienie.

            Po ogłoszeniu upadłości nie można ustanowić rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą niż data ogłoszenia upadłości – z dniem ogłoszenia upadłości ustaje bowiem wspólność majątkowa małżeńska. Przepisy dotyczące terminu ustanowienia rozdzielności majątkowej na mocy orzeczenia sądu stosuje się odpowiednio, gdy rozdzielność powstała z mocy prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku orzeczenia rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub wniosek został złożony co najmniej na dwa lata przez dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

            Zgodnie z art. 126 p.u.n. ustanowienie rozdzielności majątkowej umową majątkową jest skuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa zawarta została co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Umową majątkową małżeńską można wspólność ustawową znieść lub ograniczyć zarówno przed zawarciem małżeństwa jak i w jego trakcie. Zgodnie z powołanym przepisem, jeżeli małżonkowie umownie wyłączyli lub ograniczyli wspólność majątkową, a następnie przed upływem dwóch lat od zawarcia umowy jeden z nich złożył wniosek o ogłoszenie upadłości, który to wniosek został uwzględniony, wcześniejsze zniesienie lub ograniczenie wspólności majątkowej jest bezskuteczne względem masy upadłości. Jeżeli małżonkowie po umownym ustanowieniu rozdzielności majątkowej podzielili majątek wspólny, wówczas bezskuteczność, o której mowa będzie polegała na tym, że syndyk będzie mógł domagać się od obu małżonków wszystkiego, co otrzymali w wyniku podziału majątku, w przypadku zbycia składników majątku – ich ekwiwalentu.

            Ustanie wspólności ustawowej na skutek orzeczenia rozwodu nie powoduje „wyjścia” z mocy prawa udziału małżonka upadłego z masy upadłości obejmującej majątek wspólny małżonków (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.02.2009 r., sygn. akt II CSK 469/08). Nie stanowi podstawy wpisu w księdze wieczystej na rzecz upadłego prawa własności nieruchomości objętej przed ogłoszeniem upadłości jednego z małżonków ustawową wspólnością majątkową (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30.10.2008 r., sygn. akt III CSK 276/08). Ogłoszenie upadłości osoby pozostającej w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej nie powoduje ex lege podziału majątku wspólnego i nabycie składników tego majątku przez upadłego  postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30.10.2008 r., sygn. akt II CSK 242/08).