Zachowek przy dziedziczeniu gospodarstwa rolnego - opinia prawna

Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Darowizna nieruchomości na rzecz jednego z dzieci nie powoduje, że po stronie pozostałych  powstają jakiekolwiek roszczenia. Pana rodzice, jako właściciele nieruchomości, mieli pełne prawo nią dysponować. Jednakże fakt otrzymania od rodziców darowizny będzie miał znaczenie w zakresie spadkobrania, dziedziczenia po rodzicach.

Darowizna a podział spadku

Otóż zgodnie z art. 1039 i nast. kodeksu cywilnego, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi (dzieci, wnuki, prawnuki) albo między zstępnymi
i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy
lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

§ 2. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego nie wymienionego w paragrafie poprzedzającym.

§ 3. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.

Art. 1040. Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia.

Art. 1041. Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny uczynionej przez spadkodawcę jego wstępnemu.

Art. 1042. § 1. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny podlegającej zaliczeniu.

§ 2.  Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania,
a według cen z chwili działu spadku.

§ 3. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny.

Art. 1043. Przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio
do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Jeśli, tak jak w opisywanym przypadku, uczyniona przed śmiercią darowizna, szczególnie darowizna nieruchomości, wyczerpuje cały majątek rodziców, a później nie zdobywają oni następnego, to  przepis art. 1039 kc nie ma praktycznego znaczenia.

W przedstawionej sprawie (w zakresie spadku po matce) należy dodatkowo wziąć pod uwagę również przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 r. stosuje się bowiem szczególne, obecnie uchylone już, przepisy. Zdaniem opiniującej, jeśli bracia w chwili śmierci matki nie spełniali warunków, by dziedziczyć gospodarstwo rolne, nie będzie Pan obowiązany do zaliczenia tej darowizny na swoją schedę spadkową zgodnie z art. 1039 kc. Zastosowanie mógłby znaleźć inny przepis, który w praktyce ma podobne znaczenie. Zgodnie z art. 1079 kc, jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku. Nie będzie on miał jednak w praktyce zastosowania, skoro darowana nieruchomość wyczerpywała cały majątek rodziców.

Zgodnie z art. 1059 kc spadkobiercy dziedziczą (w tym wypadku w związku z darowizną, dziedziczyliby) z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1. stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2. mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3. są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4. są trwale niezdolni do pracy.

Darowizna a zachowek

Na ogół większe konsekwencje dla obdarowanego wiążą się z roszczeniem o zachowek ze strony innych spadkobierców. Zgodnie z art. 991 kc zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Wracając do kwestii dotyczących spadku należy podkreślić, iż możliwość żądania zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego (tj. w braku testamentu) budzi wątpliwości z uwagi na literalne brzmienie w/w przepisu:

Zachowek przy dziedziczeniu ustawowym - opinia prawna

Zachowek przy dziedziczeniu/ darowiźnie gospodarstw rolnych.

Jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, a także odpowiednio art. 216 kc:

§ 1. Wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala się stosownie do ich zgodnego porozumienia.

§ 2. W razie braku takiego porozumienia spłaty przysługujące współwłaścicielom mogą być obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę:

1) typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności,  

2) sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.  

§ 3. Obniżenie spłat, stosownie do przepisu paragrafu poprzedzającego, nie wyklucza możliwości rozłożenia ich na raty lub odroczenia terminu ich zapłaty, stosownie do przepisu art. 212 § 3.

§ 4. Przepisów § 2 i 3 nie stosuje się do spłat na rzecz małżonka w razie zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, które stosownie do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy do wspólnego majątku małżonków.

Jeśli więc żaden z braci w chwili śmierci matki nie spełniał wymogów do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 1059 kc), to zasadniczo nie mogą ono żądać od Pana zachowku po matce.

Prawo do zachowku przysługuje bowiem osobie, która byłaby uprawniona do dziedziczenia.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Zgodnie z art. 1007 kc roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu. Również i ten przepis stwarza w praktyce problemy, szczególnie jeśli przyjmujemy założenie, iż roszczenie o zachowek przysługuje także przy dziedziczeniu ustawowym. Jak widać bowiem dotyczy on testamentu, nie określa natomiast momentu, od którego biegnie okres przedawnienia w braku testamentu. Zdaniem opiniującej należy przyjąć, iż roszczenie o zachowek w przypadku spadkobrania ustawowego przedawnia się co do zasady z upływem lat trzech od dnia otwarcia spadku, czyli od dnia śmierci spadkodawcy (tak J. Pietrzykowski w Kodeks cywilny, Komentarz, t. I, Warszawa 1999, s. 1921). W związku z powyższym wobec żądania braci o zapłatę zachowku po matce może Pana wystąpić z zarzutem przedawnienia (oczywiście, jeśli bracia będą uprawnienia do zachowku, zgodnie z art. 1082 kc).

Roszczenie o zachowek jest realizowane poprzez złożenie do sądu pozwu (tryb procesowy). W razie postępowania przed sądem konieczne jest wyraźne zgłoszenie przez Pana zarzutu przedawnienia - w piśmie procesowym, ewentualnie ustnie na rozprawie.

Co do zachowku po ojcu, to roszczenie to jeszcze się nie przedawniło.