Kompetencja referendarza sądowego do orzekania o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy prawnej

Orzekanie w sprawie przyznania pełnomocnika z urzędu w postępowaniu przed TK przez referendarzy oraz kontrola tych postanowień przez sąd rejonowy działający jako sąd drugiej instancji nie narusza Konstytucji. Zgodna z ustawą zasadniczą jest także zasada, że osobie zainteresowanej wniesieniem skargi konstytucyjnej nie przysługuje kolejny pełnomocnik z urzędu, jeżeli takiego pełnomocnika ustanowiono dla niej już wcześniej i sporządził on z należytą starannością opinię o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej - ocenił Trybunał Konstytucyjny.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

20 listopada 2019 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie (sygn. SK 6/18) w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych sp. z o.o. dotyczących kompetencji referendarza sądowego do orzekania o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy prawnej.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:

1. Art. 117 § 5 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2018 r., w zakresie, w jakim stanowi podstawę oddalenia wniosku o ustanowienie kolejnego pełnomocnika z urzędu w wypadku, gdy w danej sprawie poprzednio ustanowiony pełnomocnik z urzędu sporządził z zachowaniem zasad należytej staranności opinię o braku podstaw do wniesienia skargi konstytucyjnej, jest zgodny z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP.

2. Art. 123 § 2 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim przyznaje referendarzowi sądowemu prawo do orzekania w sprawie ustanowienia pełnomocnika z urzędu w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

3. Art. 398[23] § 2 zdanie drugie ustawy powołanej w punkcie 1, w brzmieniu obowiązującym do 6 listopada 2019 r., w zakresie, w jakim wskazuje, że sąd rozpoznający skargę na postanowienie referendarza sądowego o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym działa jako sąd drugiej instancji, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji.

W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.

Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

Ocena TK

Oceniając art. 117 § 5 k.p.c., Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że rolą pełnomocnika jest nie tyle sporządzenie skargi konstytucyjnej, co udzielenie osobie zainteresowanej jej wniesieniem profesjonalnej pomocy prawnej. Adwokat lub radca prawny powinien przeanalizować wskazane przez potencjalnego skarżącego orzeczenie, a następnie ocenić, czy w związku z tym orzeczeniem dopuszczalne i celowe jest sformułowanie skargi konstytucyjnej. Jeżeli brak jest ku temu podstaw prawnych, pełnomocnik – kierując się interesem klienta i obowiązującym go wymogiem rzetelności zawodowej – nie może sformułować tego pisma procesowego. W wypadku pełnomocników z urzędu powyższa zasada doznaje jeszcze dodatkowo wzmocnienia – sporządzanie niedopuszczalnych lub oczywiście bezzasadnych skarg konstytucyjnych nie może być finansowane ze środków publicznych.

Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że osobie niezadowolonej z uzyskanej pomocy prawnej z urzędu przysługują różne instrumenty ochrony przez brakiem profesjonalizmu pełnomocnika. Dochowanie przez pełnomocnika zasad należytej staranności podlega kontroli sądowej (por. art. 118 § 6 k.p.c.). Osoba zainteresowana wniesieniem skargi konstytucyjnej w każdej chwili może także zrezygnować z usług adwokata lub radcy prawnego z urzędu i poszukać pełnomocnika z wyboru, także nieodpłatnego. Nie jest także wykluczone żądanie od nieprofesjonalnego pełnomocnika odszkodowania lub wszczęcie wobec niego postępowania dyscyplinarnego, którego rezultatem może być nawet odebranie prawa do wykonywania zawodu.

Na tle art. 123 § 2 k.p.c. Trybunał ustalił, że postępowanie w sprawie przyznania pełnomocnika z urzędu ma charakter akcesoryjny (wpadkowy, uboczny, pomocniczy) wobec postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej. Nie polega ono na „wymierzaniu sprawiedliwości” w rozumieniu art. 175 ust. 1 Konstytucji. W kategoriach konstytucyjnych, należy go ujmować przede wszystkim przez pryzmat prawa do zabezpieczenia społecznego, wynikającego z art. 67 Konstytucji. W ramach tego postępowania istnieje jednak pewne ryzyko wystąpienia pomyłek lub arbitralności, które należy minimalizować. Przemawia to za uznaniem analizowanego postępowania za „sprawę” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Art. 45 ust. 1 Konstytucji gwarantuje prawo do uzyskania ostatecznego sądowego rozstrzygnięcia sprawy, co nie wyklucza podejmowania w tym zakresie wstępnych decyzji przez organ pozasądowy. Nie wynika z niego prawo do rozpoznania sprawy „od początku do końca” przez sądy. Postanowienia referendarzy podlegają zaś kontroli sądowej w trybie art. 39823 k.p.c., spełniają więc standard wynikający z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Analizowane rozwiązanie ma oparcie w konstytucyjnym wymogu sprawnego działania organów państwa oraz rozpoznawania spraw przez sądy bez zbędnej zwłoki. Referendarze dają rękojmię należytego wykonywania zleconych zadań – są urzędnikami sądowymi o wysokim, gwarantowanym ustawowo statusie. Rozstrzyganie przez referendarzy w sprawie pomocy prawnej z urzędu występuje także w procedurze cywilnej i karnej oraz postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

W ramach kontroli zgodności art. 39823 § 2 k.p.c. z art. 45 ust. 1 Konstytucji Trybunał stwierdził, że referendarze (w przeciwieństwie do sędziów) nie muszą cechować się „niezawisłością” i „niezależnością”. Referendarze ani nie są sędziami, ani podczas rozstrzygania w sprawie pomocy prawnej z urzędu nie sprawują wymiaru sprawiedliwości. W przeciwieństwie do innych urzędników sądowych cieszą się niezależnością w „zakresie treści wydawanych rozstrzygnięć”. Ich postanowienia są na mocy zaskarżonej regulacji kontrolowane przez niezależny sąd, w którym zasiadają niezawiśli sędziowie.

Oceniając zgodność art. 39823 § 2 k.p.c. z art. 78 Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zarzuty skarżącej są oparte na nieprawidłowym rozumieniu treści tego wzorca kontroli. Z art. 78 Konstytucji wynika wyłącznie ogólne prawo do efektywnego i dostosowanego do specyfiki danej materii środka zaskarżenia (i to nie w każdej sprawie). W świetle ustalonego orzecznictwa TK, dewolutywność i suspensywność są jedynie zasadami kierunkowymi, które nie muszą być bezwzględnie przestrzegane w każdym wypadku.

Rozstrzyganie skarg na postanowienia referendarza przez sąd rejonowy spełnia podstawowy cel art. 78 Konstytucji – pozwala na eliminację rozstrzygnięć wpływających na prawa podmiotowe, które są obarczone błędami lub arbitralne.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl