Czego dotyczy nowelizacja?
Nowelizacja ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw przewiduje nabór do służby publicznej w sądownictwie na podstawie zobiektywizowanego kryterium, jakim jest egzamin. Przywracają Krajowej Szkole pełnię kompetencji do organizowania przebiegu aplikacji, w tym także organizowania odbywanych w ramach niej praktyk. Aplikacja sędziowska odbywana w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury będzie podstawową drogą dojścia do zawodu sędziego, z uzupełniającym pozyskiwaniem kandydatów do służby sędziowskiej z innych zawodów prawniczych. Absolwenci z najlepszymi ocenami będą mieli pierwszeństwo w ubieganiu się o stanowiska asesorskie i sędziowskie.
Zdaniem resortu sprawiedliwości, dzięki wprowadzonym zmianom wymiar sprawiedliwości należycie wykorzysta świetnie przygotowanych prawników.
Przyjęte rozwiązania odpowiadają sprawdzonym wzorcom krajów Europy Zachodniej. Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury stanie się kuźnią kadr dla wymiaru sprawiedliwości. Celem ustawy jest, aby absolwenci Krajowej Szkoły otrzymywali pracę w zawodzie, a państwo nie traciło na tym, że prawnicy, kształceni z dużym nakładem sił i środków publicznych, zasilają prywatne firmy.
Droga dla absolwentów
Do tej pory absolwenci KSSiP, zamiast sprawdzać się w roli sędziów, wykonywali często prace urzędnicze: referendarzy sądowych czy asystentów sędziów. Zaledwie 30 osób spośród 165, które odbyły aplikację sędziowską w ramach uczelni, uzyskało nominacje sędziowskie. Część wysoko wykwalifikowanych prawników przechodziło do sektora prywatnego.
Zapobiegają temu regulacje zawarte w podpisanej przez Prezydenta RP ustawie, w myśl których Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury, wzorowana na modelu hiszpańskim i francuskim, stanie się źródłem kadr wymiaru sprawiedliwości – przyszłych sędziów i prokuratorów. Tylko taka racja uzasadnia ponoszenie wysokich nakładów finansowych związanych z utrzymaniem KSSiP przez społeczeństwo.
W państwach europejskich, w których istnieją centralne szkoły sądownictwa, ich absolwenci mają zagwarantowane stanowiska sędziów, zazwyczaj po okresie zajmowania stanowiska asesora. W Polsce ma być podobnie.
Ustawa wprowadza jednocześnie regulacje, które zobligują absolwentów Krajowej Szkoły do zwrotu stypendiów, m.in. gdy nie przyjmą propozycji pracy na stanowiskach asesorskich czy zrezygnują z tych stanowisk, a także gdy nie zdadzą egzaminu sędziowskiego lub prokuratorskiego mimo dwukrotnego podejścia do tych egzaminów. Jednak absolwenci nie będą musieli zwracać stypendiów, jeżeli w okresie 6 lat po ukończonej aplikacji, przez co najmniej 3 lata będą zatrudnieni w sądownictwie powszechnym i prokuraturze.
Nabór do służby
Zmiany wprowadzane opisywaną ustawą dotyczące funkcjonowania Krajowej Szkoły wprowadzają scentralizowany model kształcenia aplikantów. Obecnie aplikanci aplikacji sędziowskiej zatrudniani są w sądach okręgowych na podstawie umów o pracę na czas określony. Wskutek nowelizacji aplikacje sędziowska i prokuratorska trwać mają 36 miesięcy. W trakcie aplikacji aplikanci odbywają zajęcia w Krajowej Szkole oraz praktyki zgodnie z programem aplikacji. Dyrektor Krajowej Szkoły na wniosek aplikanta przyzna mu stypendium na czas odbywania aplikacji, którego wysokość nie będzie mogła przekroczyć najniższego wynagrodzenia zasadniczego referendarza sądowego. Aplikanci przystąpią do egzaminu sędziowskiego nie później niż w terminie miesiąca od dnia ukończenia aplikacji.
Dyrektor Krajowej Szkoły, w terminie 14 dni od dnia zakończenia egzaminu sędziowskiego, sporządzi i ogłosi w BIP listę klasyfikacyjną egzaminowanych aplikantów aplikacji sędziowskiej z liczbą porządkową wskazującą jego miejsce na liście (według kryterium uzyskanych punktów). Aplikantowi, który zdał egzamin będzie przysługiwał – według kolejności na liście – wybór jednego z wolnych stanowisk asesorskich ogłoszonych, w drodze zarządzenia, przez Ministra Sprawiedliwości.
Wskutek nowelizacji na stanowisko asesora sądowego będzie mógł być mianowany tylko ten, kto:
- spełnia warunki określone w art. 61 § 1 pkt 1-4 u.s.p. („polskie obywatelstwo”, „nieskazitelny charakter”, „ukończenie wyższych studiów prawniczych” i „odpowiedni stan zdrowia”),
- ukończył aplikację w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury oraz
- złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski.
Po ukończeniu kształcenia w KSSiP aplikanci sędziowscy będą więc przystępować do egzaminu sędziowskiego, przeprowadzonego przez państwową komisję. Wynik egzaminu będzie decydować o pierwszeństwie przyjęcia na przywróconą w polskim prawie instytucję asesury sądowej. W razie nieobsadzenia wszystkich stanowisk asesorskich przez aplikantów aplikacji sędziowskiej w wydziałach karnych, Minister Sprawiedliwości będzie mógł zarządzić przeznaczenie tych stanowisk dla aplikantów aplikacji prokuratorskiej, którzy w danym roku zdali egzamin prokuratorski.
Minister Sprawiedliwości będzie dokonywał mianowania na stanowisko asesora sądowego na czas nieokreślony. Krajowa Rada Sądownictwa zachowa przy tym prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec powierzenia asesorowi pełnienia obowiązków sędziego (sprzeciw będzie podlegał kontroli Sądu Najwyższego). Jeżeli KRS nie zgłosi sprzeciwu, asesor będzie pełnił obowiązki sędziego przez okres 4 lat. Asesorzy, a więc „sędziowie na próbę”, otrzymają wszelkie atrybuty niezawisłości, przysługujące „pełnoprawnym” sędziom. Jeśli przebieg ich służby nie będzie budził zastrzeżeń, ich kandydatury zostaną przedstawione Prezydentowi RP przez KRS – już bez, obowiązkowego dotąd także dla absolwentów KSSiP, konkursu na wolne stanowisko sędziowskie.
Nastąpi odejście od przyznania aplikantom aplikacji sędziowskiej i prokuratorskiej statusu pracownika sądu bądź prokuratury na rzecz statusu aplikanta-słuchacza KSSIP.
Ustawa wprowadza nowy model szkolenia, polegający na umożliwieniu aplikantowi sędziowskiemu, w ostatniej fazie aplikacji, sprawdzenia i wykorzystania swojej wiedzy nabytej w KSSiP i podczas praktyk w sądzie, w realiach prawdziwej sali rozpraw, w sprawach rozpoznawanych w składzie jednego sędziego. Aplikant, po odbyciu 24 miesięcy aplikacji, może zostać upoważniony przez patrona praktyki (sędziego) do wykonywania, pod nadzorem sędziego, czynności sędziowskich, ale bez możliwości wydawania orzeczeń.
Kandydaci mający inne kwalifikacje zawodowe niż absolwenci Krajowej Szkoły będą mogli ubiegać się o stanowiska sędziowskie w trybie konkursowym na dotychczasowych zasadach.
Referendarze i asystenci
Ustawa wprowadza również zmiany dotyczące ubiegania się o stanowiska sędziowskie przez referendarzy sądowych i asystentów sędziów. Referendarze i asystenci sędziów, zatrudnieni na tych stanowiskach w dniu wejścia w życie ustawy, będą mogli przystępować do egzaminu sędziowskiego jedynie w okresie przejściowym – do 31 grudnia 2023 r. Po złożeniu egzaminu, asystenci i referendarze będą mogli ubiegać się o stanowiska sędziowskie w okresie 5 lat od dnia złożenia egzaminu.
Po upływie tych okresów, asystenci i referendarze nie będą mogli przystępować do eksternistycznych egzaminów sędziowskich i konkursów na wolne stanowiska sędziowskie. Uznano bowiem, że tylko aplikacja gwarantuje należytą jakość przygotowania do służby sędziowskiej. Jednakże ustawa przewiduje, że aplikant, który przed rozpoczęciem kształcenia w Krajowej Szkole przez co najmniej trzy lata pracował na stanowisku asystenta sędziego, referendarza sądowego lub asystenta prokuratora, będzie mógł złożyć do dyrektora Krajowej Szkoły wniosek o ustalenie indywidualnego toku kształcenia. Pozwoli to na skrócenie czasu trwania kształcenia, jednak nie więcej niż o 12 miesięcy.
Zmienia się przy tym sposób dojścia do zawodu referendarza sądowego. Do konkursu na stanowiska referendarzy sądowych będą mogły, jak dotąd, przystąpić osoby po egzaminie sędziowskim, prokuratorskim, adwokackim, notarialnym i radcowskim, jak również, co - wprowadza projekt ustawy - osoby, które ukończyły aplikację sędziowską albo prokuratorską, ale nie zdały egzaminu sędziowskiego czy prokuratorskiego oraz osoby po nowo wprowadzanym egzaminie referendarskim. Do egzaminu referendarskiego będę mogli przystąpić absolwenci prawa. Egzamin referendarski, w zależności od potrzeb kadrowych, będzie zarządzał Minister Sprawiedliwości.
Z kolei między innymi osoby po tak zwanej starej aplikacji sądowej, które w dniu wejścia w życie ustawy spełniają wymagania do powołania na stanowisko sędziego sądu rejonowego, zachowają to prawo przez okres 7 lat od dnia wejścia w życie ustawy.
Model zachodni
Ustawa stawia na aplikacyjny system kształcenia przyszłych sędziów ponieważ gwarantuje on, że aplikantów będą uczyć najlepsi praktycy – sędziowie i prokuratorzy z całej Polski. Taki system jest głęboko zakorzeniony w historii polskiego sądownictwa oraz wzorowany na najlepszych rozwiązaniach europejskich.
We Francji w ostatniej fazie praktyki aplikanci prowadzą przesłuchania, sporządzają decyzje procesowe, prowadzą postępowania przygotowawcze w sprawach karnych. Podejmują więc - pod nadzorem patrona będącego sędzią lub prokuratorem - wszystkie czynności sędziowskie lub prokuratorskie, z którymi będą mieli do czynienia po powołaniu na wybrany urząd.
W Hiszpanii po ukończeniu szkolenia teoretycznego, w pierwszej fazie szkolenia praktycznego aplikant określany jest jako asystent sędziego. W tym okresie wykonuje czynności polegające między innymi na przygotowywaniu projektów orzeczeń. Aplikant pracuje pod opieką patronów wskazanych przez szkołę, jego ocena na tym etapie należy do szkoły, dokąd przesyła przygotowane przez siebie w czasie praktyk projekty. Ponadto patroni przekazują szkole swoją ocenę pracy aplikanta. Po zakończeniu tej fazy szkolenia, aplikant zaczyna obowiązkowy okres pracy w charakterze zastępcy sędziego i personelu wspomagającego. Aplikanci mają pierwszeństwo przy ubieganiu się o posadę sędziego. W trakcie ostatniej fazy szkolenia, aplikant działający jako zastępca i wsparcie sędziego, ma kompetencje jak zwykły sędzia.
Z kolei w Niemczech odpowiedzialność za każdą czynność sędziowską wykonaną przez aplikantów spoczywa na sędziach, którym aplikanci podlegają. Sędzia może przekazać aplikantowi pewien zakres uprawnień (wysłuchanie ustnych wyjaśnień, przeprowadzanie dowodu, przesłuchanie stron w postępowaniu niekarnym), ale w swej niezawisłości zachowuje władztwo proceduralne, omawiając z aplikantem właściwe dla sprawy kwestie prawne i faktyczne oraz sprawując pieczę nad prowadzeniem przez niego sprawy i - w razie konieczności - interweniując osobiście.
Trzon sędziowskiej profesji
Celem zmian jest efektywne wykorzystanie potencjału absolwentów Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury. To ważny krok, służący większej profesjonalizacji kadr sądownictwa. Wysoko wykwalifikowani absolwenci prestiżowej uczelni, zgodnie z modelem sprawdzonym między innymi we Francji i Hiszpanii, powinni w przyszłości tworzyć trzon sędziowskiej profesji.
Podniesienie jakości pracy sądów i sprawienie, by Polacy odzyskali wiarę w sprawiedliwość należy do najważniejszych zadań rządu Prawa i Sprawiedliwości, Solidarnej Polski i Zjednoczonej Prawicy. Ważnym krokiem zmierzającym ku temu celowi jest podpisana przez Prezydenta RP ustawa z dnia 11 maja 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw.
Większość przepisów ustawy wejdzie w życie po upływie 7 dni od dnia ogłoszenia.