Odzyskiwanie utraconych dóbr kultury będzie łatwiejsze

Co reguluje ustawa o restytucji narodowych dóbr kultury?

Szybsze i bardziej efektywne odzyskiwanie utraconych przez Polskę dóbr kultury oraz lepsze zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego przed kradzieżą i bezprawnym wywozem, zapewni przygotowana przez MKiDN ustawa o restytucji narodowych dóbr kultury, która wejdzie w życie 20 czerwca 2017 r. (z wyjątkiem art. 61 pkt 9, 12 i 13, które wchodzą w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia).

Ustawa z dnia 25 maja 2017 r. o restytucji narodowych dóbr kultury określa organy właściwe do spraw restytucji dóbr kultury prowadzonej przez Rzeczpospolitą Polską na jej terytorium i za granicą, postępowanie z dobrami kultury wyprowadzonymi z naruszeniem prawa z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także organy właściwe do spraw restytucji prowadzonej w stosunku do dóbr kultury znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez państwa obce i cudzoziemców oraz postępowanie w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych z naruszeniem prawa z terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej innego niż Rzeczpospolita Polska.

Ustawa implementuje do polskiego porządku prawnego przepisy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego, zmieniającej rozporządzenie (UE) nr 1024/2012 (Dz. Urz. UE. L 159 z 28.05.2014, str. 1 oraz Dz. Urz. UE L 147 z 12.06.2015, str. 24). Celem dyrektywy jest ochrona integralności dziedzictwa kulturowego każdego z państw członkowskich Unii Europejskiej, przez ułatwienie tym państwom dochodzenia zwrotu dóbr kultury, wyprowadzonych nielegalnie z ich terytorium na terytorium innego państwa członkowskiego. Podstawowym mechanizmem prawnym przewidzianym przez dyrektywę 2014/60/UE jest szczególny tryb postępowania sądowego – postępowanie o zwrot dobra kultury na terytorium państwa członkowskiego, z którego zostało ono nielegalnie wyprowadzone. Postępowanie to, będące szczególnym rodzajem restytucji dóbr kultury, prowadzone jest przed sądem państwa, na którego terytorium wyprowadzone zostało dobro kultury, na wniosek państwa członkowskiego ubiegającego się o zwrot. Drugą stroną takiego postępowania jest aktualny posiadacz wyprowadzonego dobra kultury. Powyższy tryb postępowania stosowany może być wyłącznie do dóbr kultury zakwalifikowanych przez państwo, z którego zostały wyprowadzone, jako „narodowe dobra kultury”, o ile wywóz tych dóbr podlega ograniczeniom w ustawodawstwie tego państwa. Dyrektywa 2014/60/UE nakłada także inne obowiązki na państwo, na którego terytorium prowadzone jest powyższe postępowanie, służące umożliwieniu szybkiego i efektywnego przeprowadzenia postępowania o zwrot.

Jak będą odzyskiwane utracone dzieła sztuki?

Będzie to możliwe dzięki szczególnemu trybowi postępowania sądowego, którego najbardziej znamienną cechą jest połączenie elementów właściwych dla sfery prawa międzynarodowego i publicznego ze sferą prawa krajowego i prywatnego. Postępowanie zwrotowe będzie się toczyło przed właściwymi sądami państwa, z którego ma zostać dokonany zwrot, a uczestniczące w nim żądające zwrotu państwo członkowskie jako podmiot prawa wspólnotowego i międzynarodowego, nie będzie opierało swoich żądań na prawie majątkowym, lecz na zadaniu ochrony własnego narodowego dziedzictwa kulturowego. Ustawa ustanawia prymat ochrony dziedzictwa kulturowego państwa członkowskiego nad prawami obecnego właściciela dobra kultury.

Dotychczas w polskim systemie prawnym brak było regulacji odnoszących się bezpośrednio do restytucji dóbr kultury, a przepisy dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego były rozproszone i nie tworzyły spójnego systemu ochrony. Do prawa polskiego nie wprowadzono pojęć i instytucji, których istnienie w porządkach krajowych zakładały i zakładają regulacje Unii Europejskiej.

Implementacja Dyrektywy wymagała zdefiniowania pojęć, które zostały skategoryzowane w ustawie. Należą do nich: „dobra kultury”, „restytucja dóbr kultury prowadzonej przez Rzeczpospolitą Polską”, „zbiory publiczne” oraz pojęcie kluczowe- „narodowe dobra kultury”. Zdefiniowanie tej kategorii w prawie polskim było niezbędne, aby Polska mogła korzystać z trybu zwrotu dóbr kultury z terytorium państw członkowskich UE przewidzianego w Dyrektywie. Do narodowych dóbr kultury należą przede wszystkim zabytki i materiały archiwalne objęte ograniczeniami wywozowymi na mocy ustaw o ochronie zabytków i zasobie archiwalnym. Ustawa zalicza do narodowych dóbr kultury także kategorie obiektów nie objętymi dotąd ograniczeniami wywozowymi – muzealia, wpisane do inwentarza muzeum będącego instytucją kultury, które nie są zabytkami oraz materiały biblioteczne należące do narodowego zasobu bibliotecznego.

Zdefiniowano również pojęcie "zbiorów publicznych", które zostaną objęte szczególnymi regulacjami ochronnymi. Postępowanie o ich zwrot może zostać wszczęte do 75 lat od wyprowadzenia (W przypadku pozostałych narodowych dóbr kultury jest to 30 lat). Ustawa wprowadza także przepisy ograniczające skutki prawne przestępstw przeciwko zbiorom tych kategorii (kradzieży i przywłaszczenia), polegające w pierwszej kolejności na wyeliminowaniu możliwości utraty prawa własności na skutek zasiedzenia lub nabycia w dobrej wierze przez osobę trzecią. Z kategorią zbiorów publicznych zrównane są w ustawie dobra kultury należące do kościołów i związków wyznaniowych.

Za restytucję dóbr kultury będzie odpowiedzialny minister kultury i dziedzictwa narodowego – ustawa przyznaje mu w tym zakresie ogólną kompetencję. Będzie on podejmował działania zarówno w sprawach restytucji prowadzonych przez RP w kraju i za granicą, jak w sprawach prowadzonych przez państwa obce i cudzoziemców na terytorium Polski. Minister będzie współpracował w tym zakresie z właściwymi organami państw członkowskich w sprawach zwrotu dóbr kultury na terytorium UE.

Ustawa reguluje ponadto podstawowe mechanizmy postępowania w sprawach restytucji dóbr kultury z udziałem państw trzecich, inicjowanego na podstawie prawa międzynarodowego, a więc w sprawach nie objętych szczególnym trybem postępowania sądowego określonym w Dyrektywie UE.

W ustawie znalazły się także przepisy karne, dotyczące zachowań polegających na utrudnianiu postępowania o zwrot zagranicznego narodowego dobra kultury. Do takich zachowań należy zaliczyć przede wszystkim zatajanie posiadanych na ten temat informacji oraz podawanie nieprawdziwych danych dotyczących przechowywania dobra kultury. W takich przypadkach przewidziano kary pozbawienia wolności oraz grzywny.

Oprócz zasad dotyczących restytucji, ustawa wprowadza rozwiązania pozwalające przeciwdziałać obrotowi dóbr kultury z nielegalnych źródeł i uzasadnia konieczność wzmocnienia wymogów zachowania należytej staranności przy nabywaniu dóbr kultury. W tym celu wprowadzony został obowiązek prowadzenia ewidencji przez podmioty gospodarcze wyspecjalizowane w zakresie obrotu zabytkami na terytorium RP. Regulacja ta ma ograniczyć ryzyko nadużyć lub łamania prawa przy wydawaniu przez nie ekspertyz wykazujących, że zabytek nie podlega ograniczeniom wywozowym.

Ustawa o restytucji narodowych dóbr kultury stanowi regulację wykraczającą poza materię ochrony zabytków, ponieważ przepisy Dyrektywy 2014/60/UE obejmują swym zasięgiem także te dobra kultury, które nie są zabytkami. Tym samym w systemie prawa polskiego będzie to pierwszy i jedyny (od czasu uchylenia ustawy z dnia z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury) akt dotyczący ochrony  wszystkich dóbr kultury i redukujący w ten sposób brak kompleksowego uregulowania ochrony dziedzictwa kulturowego i narodowego w Polsce.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl