Usprawnienie działań wojska...

Co przewiduje ustawa z dnia 26 lipca 2024 r. o zmianie niektórych ustaw w celu usprawnienia działań Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Policji oraz Straży Granicznej na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa?

Celem ustawy jest wprowadzenie możliwości użycia Sił Zbrojnych do samodzielnych operacji wojskowych na terytorium RP w czasie pokoju oraz zapewnienie ochrony prawnej żołnierzom oraz funkcjonariuszom Policji i Straży Granicznej, w szczególności pełniącym służbę na granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Federacją Rosyjską i Republiką Białorusi.

Nowelizacja dotyczy uregulowania kwestii użycia Sił Zbrojnych do samodzielnych działań w czasie pokoju oraz prawnej ochrony podejmowanych przez żołnierzy Wojska Polskiego działań. Ustawa określa m.in. warunki i sposób użycia siły w warunkach pokoju, wprowadza ułatwienia w dostępie żołnierza do obrońcy w przypadku objęcia postępowaniem karnym oraz dookreśla zasady postępowania Żandarmerii Wojskowej przy zatrzymywaniu żołnierzy.

Zgodnie z nowododawanym art. 11e w ustawie o Straży Granicznej (art. 2 ustawy), w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa lub porządku publicznego, jeżeli siły Straży Granicznej są niewystarczające lub mogą okazać się niewystarczające do wykonania ich zadań, minister właściwy do spraw wewnętrznych, na wniosek Komendanta Głównego Straży Granicznej określający zakres i formę pomocy, będzie mógł zarządzić użycie funkcjonariuszy Policji do udzielenia pomocy Straży Granicznej. W przypadku niecierpiącym zwłoki decyzję o udzieleniu pomocy podejmie Komendant Główny Policji, na wniosek Komendanta Głównego Straży Granicznej określający zakres i formę pomocy, zawiadamiając o niej niezwłocznie ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Funkcjonariuszom Policji przysługiwać będą, w zakresie niezbędnym do wykonania ich zadań, uprawnienia funkcjonariuszy Straży Granicznej.

Ponadto zmiany dokonywane nowelizacją w ustawie o obronie Ojczyzny wprowadzają m.in. definicję operacji wojskowej prowadzonej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju. Zgodnie z definicją przez taką operację rozumie się:

a) zorganizowane działanie Sił Zbrojnych prowadzone w celu zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, niebędącego szkoleniem lub ćwiczeniem,

b) działanie wojsk obcych w ramach wzmocnienia wojskowego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej lub wojsk Państw-Stron Traktatu Północnoatlantyckiego, o którym mowa w art. 3a ust. 1 ustawy o zasadach pobytu wojsk obcych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zasadach ich przemieszczania się przez to terytorium oraz zasadach udzielania pomocy wojskom sojuszniczym i organizacjom międzynarodowym

– podejmowane, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego działania, w szczególności w sytuacjach zagrożenia granicy państwa, obiektów infrastruktury krytycznej, bezpieczeństwa ludzi lub mienia w znacznych rozmiarach, w tym w przypadku gdy siły i środki służb podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych lub przez niego nadzorowanych mogą okazać się nieadekwatne ze względu na charakter zagrożenia.

Zgodnie z przepisami dodanymi w art. 25 ustawy o obronie Ojczyzny, prowadzenie operacji wojskowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju następuje na podstawie postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wydanego na wniosek Rady Ministrów. W postanowieniu tym określa się skład Sił Zbrojnych, które mają być użyte w operacji, oraz ich zadania i liczebność, a także obszar, na jakim Siły Zbrojne będą wykonywały zadania, oraz czas prowadzenia operacji wojskowej nie dłuższy niż 60 dni.

Przedłużenie czasu prowadzenia operacji wojskowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju może nastąpić wielokrotnie, za zgodą Sejmu, na czas każdorazowo nie dłuższy niż 60 dni. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Rady Ministrów określający przyczyny konieczności przedłużenia czasu prowadzenia operacji wojskowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, wydaje postanowienie w sprawie przedłużenia czasu prowadzenia tej operacji, po uzyskaniu zgody Sejmu. O postanowieniu tym Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej niezwłocznie informuje Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu. Zgodnie z dodawanym w tej ustawie art. 28 ust. 3 Minister Obrony Narodowej przekazuje Marszałkowi Sejmu i Marszałkowi Senatu informację o przebiegu operacji wojskowej prowadzonej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, w terminie 14 dni od dnia jej zakończenia.

Zgodnie z dodawanym art. 11a ustawy o obronie Ojczyzny, Żołnierze realizujący zadania w ramach operacji wojskowych prowadzonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, z uwzględnieniem warunków stosowania środków przymusu bezpośredniego, warunków użycia broni i innego uzbrojenia wynikających z zasad określonych w wiążących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz międzynarodowym prawie zwyczajowym, będą mieli prawo stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia w sytuacjach wymienionych w ustawie. W działaniach oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych, w tym okrętów wojennych Marynarki Wojennej i wojskowych statków powietrznych, stosowanie środków przymusu bezpośredniego, użycie broni i innego uzbrojenia może nastąpić tylko na uprzedni rozkaz dowódcy jako szczególny i ostateczny środek.

Zgodnie z nowymi przepisami, żołnierze będą mogli ujmować osoby, wobec których zastosowano środki przymusu bezpośredniego, użyto broni lub innego uzbrojenia, a osoby te maja być niezwłocznie przekazywane Żandarmerii Wojskowej, Policji lub Straży Granicznej. Ustawa wprowadza zasadę, że broni lub innego uzbrojenia używa się jako środka ostatecznego w przypadku, gdy zastosowanie środków przymusu bezpośredniego nie jest możliwe ze względu na okoliczności zdarzenia albo zamierzonego celu nie można osiągnąć przy zastosowaniu tych środków.

Zgodnie z nową regulacją art. 11a ust. 14 ustawy o obronie Ojczyzny, Minister Obrony Narodowej określi, w drodze zarządzenia, dla każdej operacji wojskowej prowadzonej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, wytyczne w zakresie użycia przez żołnierzy, w tym członków załóg okrętów wojennych Marynarki Wojennej, zgodnie z ust. 1–3 oraz 8–13 tego artykułu, broni lub innego uzbrojenia, uwzględniając wiążące Rzeczpospolitą Polską ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz międzynarodowe prawo zwyczajowe, lub w razie potrzeby w zakresie ograniczeń co do ich użycia, mając na uwadze cel tej operacji oraz konieczność zapewnienia żołnierzom niezbywalnego prawa do samoobrony.

Ustawa wzmacnia funkcjonujące rozwiązania w zakresie zapewnienia żołnierzom lub funkcjonariuszom objętym postępowaniem karnym dostępu do profesjonalnego obrońcy. Na podstawie dodawanego art. 78a Kodeksu postępowania karnego (art. 3 ustawy) żołnierz,
funkcjonariusz Policji lub funkcjonariusz Straży Granicznej oskarżony o przestępstwo popełnione w następstwie stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni lub innego uzbrojenia albo użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych odpowiednio na podstawie art. 11b albo art. 11c ustawy o Straży Granicznej, art. 18 ustawy o Policji albo w czasie trwania operacji wojskowej, o której mowa w art. 2 pkt 18a ustawy o obronie Ojczyzny, a także w przypadku konieczności odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność swoją lub innej osoby albo nienaruszalność granicy państwowej lub przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do tych zamachów albo prowadzenia działań kontrterrorystycznych, o których mowa w art. 2 pkt 2 ustawy o działaniach antyterrorystycznych, który nie ma obrońcy z wyboru, będzie mógł żądać, aby wyznaczono mu obrońcę z urzędu.

Ustawa doprecyzowuje zasady zatrzymania żołnierza przez Żandarmerię Wojskową. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 23 ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (art. 5 ustawy) zatrzymanie żołnierza musi się odbywać dodatkowo z poszanowaniem godności i honoru żołnierza i służby wojskowej, w tym munduru żołnierza Wojska Polskiego, przy czym zatrzymanie w czasie wykonywania przez tego żołnierza czynności lub zadań służbowych, może być stosowane jako środek ostateczny, o ile nie zachodzi konieczność zatrzymania żołnierza na gorącym uczynku.

Zgodnie z nowym art. 10a ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, nie popełnia przestępstwa funkcjonariusz Policji, funkcjonariusz Straży Granicznej lub żołnierz Żandarmerii Wojskowej, który z naruszeniem zasad użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej w przypadku bezpośredniego i bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej używa tych środków lub broni palnej lub je wykorzystuje w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych:

1. odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na życie, zdrowie lub wolność tego funkcjonariusza Policji, funkcjonariusza Straży Granicznej, żołnierza Żandarmerii Wojskowej lub innej osoby lub
2. przeciwdziałając czynnościom zmierzającym bezpośrednio do zamachu na życie, zdrowie lub wolność tego funkcjonariusza Policji, funkcjonariusza Straży Granicznej, żołnierza Żandarmerii Wojskowej lub innej osoby, lub
3. przeciwstawiając się osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności tego funkcjonariusza Policji, funkcjonariusza Straży Granicznej, żołnierza Żandarmerii Wojskowej lub innej osoby, lub która usiłuje bezprawnie odebrać broń temu funkcjonariuszowi Policji, funkcjonariuszowi Straży Granicznej, żołnierzowi Żandarmerii Wojskowej lub innej osobie uprawnionej do jej posiadania

– jeżeli okoliczności wymagać będą natychmiastowego działania.

Nie popełnia przestępstwa również funkcjonariusz Policji, funkcjonariusz Straży Granicznej lub żołnierz Żandarmerii Wojskowej, który w powyższych okolicznościach wyda rozkaz użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego z naruszeniem zasad ich użycia lub wykorzystania.

Analogiczne przepisy dotyczące żołnierzy zawarte zostały w nowym art. 694a ustawy o obronie Ojczyzny (art. 8 ustawy), w tym w zakresie udziału w operacji wojskowej prowadzonej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, z tym że w dodawanym art. 10a ust. 2 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej klauzula „nie popełnia przestępstwa” obejmuje jedynie wydanie rozkazu niezgodnego z zasadami użycia środków przymusu bezpośredniego, ale już nie broni palnej.

Wśród pozostałych zmian dokonywanych w ustawie o obronie Ojczyzny należy wymienić m.in.:

• wprowadzenie w art. 25 tej ustawy określającym kompetencje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie sprawowania zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi regulacji przewidującej zatwierdzanie przez Prezydenta, na wniosek Ministra Obrony Narodowej, w drodze postanowienia sojuszniczych planów obronnych;
• zmianę art. 296 tej ustawy przez dodanie ust. 5, w którym przewidziano obligatoryjną pomoc w postaci zwrotu kosztów procesu dla żołnierza zawodowego, przeciwko któremu wszczęto postępowanie karne o przestępstwo popełnione w następstwie użycia środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia, w związku z wykonywaniem zadań lub czynności służbowych, który nie skorzysta z obrońcy z urzędu. Pomoc taka będzie przyznawana jeszcze przed zakończeniem tego postępowania i nie będzie podlegała zwrotowi w zależności od zakończenia postępowania karnego (a więc też w przypadku wydania wyroku skazującego żołnierza). Przewiduje się pomoc prawną w wysokości określonej w umowie o udzielenie pomocy prawnej nie wyższej jednakże od 20-krotnej wysokości stawek za czynności określone w przepisach wydanych na podstawie art. 16 ust. 2 i 3 ustawy – Prawo o adwokaturze oraz art. 225 ust. 2 i 3 ustawy o radcach prawnych;
• wprowadzenie rozwiązań w zakresie zwrotu kosztów procesu również do żołnierzy niezawodowych w art. 316 tej ustawy wzorowanych na rozwiązaniu przewidzianym w art. 296 ust. 4 i 5 tej ustawy, w których wprowadza się odpowiednio fakultatywny i obligatoryjny zwrot kosztów procesu;
• wprowadzenie w nowym art. 316a tej ustawy możliwości ubiegania się przez żołnierza niezawodowego zwrotu kosztów procesu, w którym występował on w charakterze pokrzywdzonego przestępstwem, o którym mowa w art. 222, art. 223 lub art. 226 ustawy – Kodeks karny, w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych (obecnie takie rozwiązanie funkcjonuje w odniesieniu do żołnierzy zawodowych);
• wprowadzenie możliwości zachowania prawa do pełnego uposażenia dla żołnierza zawieszonego w czynnościach służbowych, przeciwko któremu wszczęto postępowanie karne o przestępstwo popełnione w następstwie użycia środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem zadań lub czynności służbowych.

W obecnym stanie prawnym, określonym w art. 456 ustawy o obronie Ojczyzny (w przypadku żołnierzy zawodowych) oraz w art. 485 tej ustawy (w przypadku żołnierzy niezawodowych), w przypadku zawieszenia żołnierza w czynnościach służbowych lub tymczasowego aresztowania żołnierzowi zawiesza się, od najbliższego terminu płatności, połowę uposażenia zasadniczego oraz m.in. wypłatę dodatków o charakterze stałym.

Zawieszoną część uposażenia wypłaca się wyłącznie w przypadku umorzenia postępowania karego, w toku którego był stosowany ten środek zapobiegawczy, albo w przypadku uniewinnienia żołnierza. W zakresie tym ustawa wprowadza regulacje, zgodnie z którymi w przypadku żołnierza zawieszonego w czynnościach służbowych dowódca jednostki wojskowej będzie mógł, biorąc pod uwagę okoliczności popełnienia zarzucanego żołnierzowi przestępstwa, w szczególności będącego następstwem użycia środków przymusu bezpośredniego, broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych, wydać decyzję o zachowaniu żołnierzowi, na okres zawieszenia w czynnościach służbowych lub tymczasowego aresztowania, prawa do pełnego uposażenia zasadniczego oraz dodatków o charakterze stałym, począwszy od dnia zawieszenia żołnierza w czynnościach służbowych lub tymczasowego aresztowania.

Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?

Ustawa ma wejść w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, czyli 31 sierpnia 2024 r., z wyjątkiem art. 9 i art. 10, które weszły w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia, tj. już 17 sierpnia br.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl