Zmiany dot. ochrony zabytków

Co przewiduje ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw?

Powołanie Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków oraz zwiększenie wpływu Generalnego Konserwatora Zabytków na działalność służb konserwatorskich zakłada nowelizacja ustawy o ochronie zabytków. Przepisy dotyczące nowego źródła finansującego ratowanie zabytków wejdą w życie od 1 stycznia 2018 r.

Ustawa ma na celu zwiększenie efektywności realizacji zadań w ramach polityki państwa w obszarze ochrony zabytków, określonych w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. 

Nowelizacja wyposaża Generalnego Konserwatora Zabytków w silniejsze środki oddziaływania na organy terenowe – wojewódzkich konserwatorów zabytków, przy utrzymaniu dotychczasowego modelu zwierzchnictwa wojewody nad wojewódzkimi konserwatorami zabytków. 

Nowelizacja powołuje Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków, który jest państwowym funduszem celowym. Środki NFOZ są przeznaczane na dofinansowanie: nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich lub restauratorskich przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa, nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich bądź robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru.

Zastępuje dotychczasowy system ochrony prawnej zabytków oparty na prawie wykroczeń systemem administracyjnych kar pieniężnych.

Tymczasowa ochrona zabytków

W ustawie przewidziano też udzielenie tymczasowej ochrony tym zabytkom nieruchomym, wobec których wszczęto postępowanie o wpis do rejestru zabytków.

Zgodnie z ustawą, informację o wszczęciu postępowania w sprawie wpisania zabytku nieruchomego do rejestru oraz o ostatecznym zakończeniu tego postępowania wojewódzki konserwator zabytków przekazuje niezwłocznie właściwemu staroście; informację taką, do czasu ostatecznego zakończenia tego postępowania, podaje się do publicznej wiadomości na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej starostwa powiatowego, na obszarze którego znajduje się zabytek, a ponadto w siedzibie właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości, w której znajduje się zabytek.

Od dnia wszczęcia postępowania o wpis do rejestru zabytków (a nie jak obecnie dopiero po wydaniu ostatecznej decyzji) do dnia, w którym decyzja w tej sprawie stanie się ostateczna, przy zabytku zabronione będą prace konserwatorskie i restauratorskie, roboty budowlane oraz inne działania, które mogłyby prowadzić do naruszenia lub zmiany wyglądu zabytku. Analogiczna procedura będzie stosowana w przypadku wszczęcia postępowania w sprawie wpisu zabytku na Listę Skarbów Dziedzictwa.

Zakaz nie będzie dotyczył zabytku wpisanego do rejestru, inwentarza muzeum albo wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

Rozwiązanie to ma zapobiec m.in. wyburzaniu zabytków i celowemu ich niszczeniu np. dla pozyskania działki budowalnej pod zabudowę.

Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków - pieniądze z kar na ratowanie zniszczonych lub uszkodzonych zabytków

Nowelizacja powołuje Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków. Zgromadzone środki będą przeznaczone na ratowanie zniszczonych lub uszkodzonych zabytków, np. w wyniku powodzi czy ożarów. Jego środki będą bowiem przeznaczane na dofinansowanie koniecznych prac konserwatorskich lub restauratorskich przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa, prac konserwatorskich, restauratorskich bądź robót budowlanych przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa albo do rejestru zabytków. 

Fundusz będzie państwowym funduszem celowym, którego dysponentem będzie minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Przychody Funduszu pochodzić będą z wpływów z kar pieniężnych za naruszenia przepisów ustawy. Wpływy NFOZ będą to zatem administracyjne kary pieniężne nakładane w wypadkach, które dotychczas stanowiły wykroczenia, oraz nawiązki orzekane za przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia zabytku. Do NFOZ rocznie będzie wpływać około 20 mln zł.

Obecnie nałożona grzywna za popełnienie wykroczenia przeciwko zabytkom, np. za brak pozwolenia na prowadzenie prac konserwatorskich, trafia do ogólnego budżetu; dzięki zmianie ustawy i wprowadzeniu kar administracyjnych pieniądze te będą przekazywane do Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków.

Nowelizacja zastępuje dotychczasowy, oparty o prawo wykroczeń, system ochrony prawnej zabytków, systemem administracyjnych kar pieniężnych. Przedmiotowa ustawa wprowadza do ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nowy rozdział dotyczący administracyjnych kar pieniężnych. Naruszenia przepisów ustawy, w zależności od ich rodzaju, zagrożone będą administracyjnymi karami pieniężnymi od 500 zł do 500 tys. zł. Zachowania obwarowane karami pieniężnymi dotychczas kwalifikowane były jako wykroczenia. Np. właściciel lub zarządca obiektu, który będzie działał bez zalecenia bądź pozwolenia konserwatorskiego, np. na  prowadzenie prac budowlanych czy rozbiórkę, będzie narażony sankcję administracyjną.

Kary administracyjne nakładane przez wojewódzkiego konsetrwatora zabytków będą podlegały miarkowaniu zgodnie ze nowymi przepisami kodeksu postępowania administracyjnego. W uzasadnionych przypadkach będzie można od nich odstąpić, a wysokość kary będzie zależała od wartości zabytku czy sytuacji finansowej właściciela.

Nowe źródło finansowania zabytków było postulatem środowiska konserwatorów, historyków sztuki i miłośników zabytków od lat siedemdziesiątych. Pomysł powstania funduszu poparła także Rada Ochrony Zabytków.

Inicjatorem utworzenia Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków jest wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, Generalny Konserwator Zabytków prof. Magdalena Gawin.

„Po wielu dekadach dyskusji i apeli konserwatorów kierowanych do kolejnych rządów, zabytki nareszcie będą miały swój celowy fundusz. Jest niezbędny dla ratowania najbardziej zagrożonych obiektów. Zabytki są nośnikiem naszej pamięci i częścią naszej tożsamości. Utworzenie NFOZ to przełom w myśleniu o ochronie dziedzictwa”  - podkreśliła prof. Magdalena Gawin.

Ochrona zieleni na terenach zabytkowych

Zmiana przepisów ustawy o ochronie zabytków usprawni procedurę uzyskiwania pozwolenia na usunięcie drzew i krzewów. Niezależnie od tego, czy teren jest własnością prywatną, wymagane będzie jedno pozwolenie wojewódzkiego konserwatora zabytków, zamiast dotychczasowych dwóch, wynikających z odmiennych ustaw.

Ochrona zieleni na terenach zabytkowych dotyczyć będzie parków, ogrodów, cmentarzy i innych form zieleni na obszarach wpisanych do rejestru zabytków.

Ustawa doprecyzowuje, iż działaniem wymagającym pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków jest usunięcie drzewa lub krzewu z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, za wyjątkiem przypadków prowadzenia akcji ratowniczej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej czy inne właściwe służby ustawowo powołane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia. 

Wzmocnienie służb konserwatorskich

Nowelizacja wprowadza również zmiany w funkcjonowaniu służb konserwatorskich. Zwiększa kompetencje Generalnego Konserwatora Zabytków w zakresie kształtowania obsady personalnej terenowych organów ochrony zabytków. Generalny Konserwator Zabytków będzie decydował o obsadzaniu stanowisk konserwatorów wojewódzkich i kierowników delegatur, a także uzyska możliwość wydawania wytycznych w sprawach merytorycznych, w celu ujednolicenia polityki konserwatorskiej w skali kraju. 

Nowelizacja przewiduje mianowicie, że wojewódzkiego konserwatora zabytków powoływał będzie wojewoda, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków, wskazujący kandydata na to stanowisko. Wojewódzki konserwator zabytków będzie odwoływany przez wojewodę, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków albo za jego zgodą.

Do zadań wykonywanych przez Generalnego Konserwatora Zabytków dodano koordynowanie i kontrolowanie działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków. Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. rozszerza zakres środków nadzoru i koordynacji przysługujących naczelnemu organowi ochrony zabytków w stosunku do organów, dla których pełni funkcję nadrzędn. 

Rozwiązania te mają służyć poprawie efektywności działania wojewódzkich służb konserwatorskich.

Jednocześnie wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, będzie mógł powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom, powiatom, związkom gmin, związkom powiatów, związkom powiatowo-gminnym albo związkom metropolitalnym, położonym na terenie województwa. W takim przypadku ww. jednostka samorządu terytorialnego będzie miała obowiązek utworzenia w strukturze administracyjnej samorządu terytorialnego stanowiska, odpowiednio, gminnego (miejskiego), powiatowego, powiatowo-gminnego albo metropolitalnego konserwatora zabytków.

Ustawa wydłuża kadencję członków Rady Ochrony Zabytków i Wojewódzkich Rad Ochrony Zabytków z 4 do 5 lat. Wprowadza też zasadę kadencyjności Głównej Komisji Konserwatorskiej (5 lat) oraz określa liczbę jej członków – ma ona wynosić od 10 do 15 osób.

Zgodnie z nowymi regulacjami, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, po zasięgnięciu opinii Głównej Komisji Konserwatorskiej, będzie mógł z urzędu uchylić lub zmienić pozwolenie na dokonywanie wymienionych w art. 36 ustawy czynności przy zabytku wpisanym do rejestru, jeżeli realizacja działań określonych w tym pozwoleniu spowodowałaby uszczerbek dla wartości zabytku, uszkodzenie lub zniszczenie zabytku, bądź też niewłaściwe korzystanie z zabytku. 

Jakie jeszcze zmiany przewidziano?

Dzięki nowelizacji można będzie ograniczyć nielegalne poszukiwania z wykrywaczami metalu oraz towarzyszące im zjawiska jak: dewastacja stanowisk archeologicznych, a także rozkopywanie grobów i cmentarzy wojennych. Nielegalne poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych oraz sprzętu do nurkowania będą uznawane za przestępstwa.

Ponadto ustawa uszczegóławia procedurę kontrolną, stosowaną w przypadku ustalenia przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, że zabytek jest w nieodpowiednim stanie zachowania, i wydania, w związku z tym, kontrolowanej osobie fizycznej lub kierownikowi kontrolowanej jednostki organizacyjnej zaleceń pokontrolnych. 

Kiedy nowe przepisy wchodzą w życie?

Ustawa wchodzi w życie zasadniczo po upływie 14 dni od jej ogłoszenia. W drodze wyjątku przepisy dotyczące administracyjnych kar pieniężnych i zmian z nimi związanych wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2018 r., natomiast z dniem 1 stycznia 2024 r. uchylone zostaną przepisy karne, które dotąd pewne zachowania kwalifikowały jako wykroczenia, a które, na mocy przedmiotowej ustawy, będą od dnia 1 stycznia 2018 r. obwarowane administracyjnymi karami pieniężnymi.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl