Czy choroba psychiczna unieważnia małżeństwo? - opinia prawna

Stan faktyczny

Czy możliwe jest unieważnienie małżeństwa - żona przed ślubem nie poinformowała mnie o swojej chorobie psychicznej? Z karty chorobowej żony z okresu przed ślubem wynika, że była kilkakrotnie kierowana do psychiatry. Jej obecne zachowanie świadczy o poważnych zaburzeniach umysłowych. Ze związku mamy dwóch synów. Żona głodzi je, zapomina o odebraniu młodszego syna z przedszkola.

Opinia prawna

Unieważnienie małżeństwa

Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyraźnie mówi, że małżeństwo może być unieważnione tylko w pewnych ściśle określonych przypadkach (art. 17). Jednym z nich jest właśnie choroba psychiczna. Kodeks mówi, że osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym w ogóle nie może zawrzeć małżeństwa (art. 12 § 1). Unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków może żądać każdy z małżonków (art. 12 § 2).

A zatem – zasadniczo możliwe jest domaganie się unieważnienia małżeństwa. Należy jednak wskazać na kilka istotnych elementów. Po pierwsze – nie każda choroba psychiczna stanowi przesłankę unieważnienia małżeństwa, a po drugie samo unieważnienie może nastąpić tylko wówczas, gdy przeszkoda choroby psychicznej istniała w dacie zawierania związku małżeńskiego – a więc w momencie składania oświadczenia woli. Dlatego sąd oceniając czy choroba psychiczna stanowi przesłankę do unieważnienia małżeństwa brać będzie pod uwagę stan z dnia zawierania małżeństwa i udzielać odpowiedzi na pytanie, czy w tych okolicznościach udzieliłby zezwolenia na zawarcie małżeństwa (art. 12 § 1 zdanie drugie przewiduje możliwość udzielenia przez sąd w pewnych przypadkach zezwolenia na zawarcie małżeństwa mimo choroby psychicznej). Sąd rozpoznający sprawę o unieważnienie ocenia, czy choroba nie zagrażała wówczas małżeństwu i zdrowiu przyszłego potomstwa. "Zagrożenie zdrowia przyszłego potomstwa" według orzecznictwa należy pojmować w tym sensie, że dotyczy ono zarówno kwestii możliwości przekazania choroby psychicznej potomstwu, ale także zagadnienia, czy stan psychiczny określonej osoby nie wyłącza prawidłowego, zgodnego z przyjętymi zasadami wychowania dzieci i w ogóle wykonywania władzy rodzicielskiej.

Jeżeli zatem dojdzie do wniosku, że w okolicznościach z dnia zawarcia małżeństwa nie udzieliłby osobie chorej psychicznie zezwolenia na wejście w związek małżeński, to wniosek o unieważnienie będzie zasadny i zostanie uwzględniony. Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że unieważnienie małżeństwa może nastąpić tylko w wypadku choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, a nie innego rodzaju zaburzeń psychicznych (np. nerwic) – tak więc samo skierowanie żony do psychiatry może nie być wystarczającym powodem do rozwiązania małżeństwa, ale ocena tego faktu należy do sądu. Sąd będzie także brał pod uwagę obecną sytuację i stan psychiczny żony (nawet w wypadku ustalenia, że w czasie zawierania małżeństwa cierpiała na chorobę psychiczną), ponieważ sąd musi sprawdzić, czy nie zaszły przesłanki do uznania, że choroba ustąpiła. Nie można bowiem unieważnić małżeństwa z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków po ustaniu tej choroby (art. 12 § 3).

Niewiedza o fakcie choroby psychicznej żony w momencie zawierania małżeństwa będzie skutkowała przy ocenie istnienia złej wiary małżonków. Za będącego w złej wierze uważa się bowiem tego małżonka, który w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o okoliczności stanowiącej podstawę jego unieważnienia, czyli w tym przypadku o chorobie psychicznej (art. 20). Natomiast istnienie owej złej wiary będzie miało z kolei wpływ na zakres stosunków małżonków do wspólnych dzieci oraz stosunków majątkowych między małżonkami. Do tych bowiem spraw stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie (art. 21), a małżonka, który zawarł małżeństwo w złej wierze, traktuje się tak, jak małżonka winnego rozkładu pożycia małżeńskiego.

W opisanym stanie faktycznym wydaje się zasadne, aby przed ewentualnym pozwem do sądu o unieważnienie małżeństwa skonsultować się z lekarzem żony, który może się wypowiedzieć co do jej stanu psychicznego w czasie zawarcia małżeństwa.

Postępowanie w sprawach małżeńskich

Sprawy o unieważnienie małżeństwa to jeden z tych rodzajów spraw, w których stosuje się odrębny typ postępowania procesowego (tytuł VII, dział I kodeksu postępowania cywilnego). Odrębność ta jest związana z koniecznością realizowania zasad ochrony dobra rodziny, dobra małoletnich dzieci, które w postępowaniu prowadzonym na zasadach ogólnych mogłyby być naruszone (np. w sprawach małżeńskich ograniczona jest ogólna zasada jawności postępowania – art. 427 kpc). Pozew o unieważnienie małżeństwa powinien zostać złożony do sądu okręgowego – do wydziału cywilnego. Właściwy będzie sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma - sąd miejsca zamieszkania powoda. Do pozwu powinien być załączony akt małżeństwa i w miarę możliwości – udokumentowanie choroby żony w tym okresie. Należy także zaznaczyć swoją dobrą wiarę w momencie zawierania związku małżeńskiego. Co do dowodów, jakie można przedstawić przed sądem, to przede wszystkim będzie to opinia biegłego, którego powoła sąd, ponieważ jest to sprawa specjalna, wymagająca szczególnej wiedzy z dziedziny psychiatrii. Dowód z opinii biegłego nie może jednak stanowić jedynej podstawy orzeczenia Sądu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1977 r. II CR 44/77 LEX nr 7916). Należy zatem w pozwie przedstawić inne rodzaje dowodów to np. dowód z dokumentu (np. wspomniany dowód leczenia żony) , przesłuchanie stron np. odnośnie niewiedzy o stanie żony przed zawarciem małżeństwa, czy też przesłuchanie świadków. Zaznaczyć jednak należy, że dzieci nie będą mogły wystąpić w roli świadków, ponieważ „zstępni stron (m. in. dzieci), którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków” (art. 430 KPC) – jest to spowodowane charakterem spraw małżeńskich, które mogłyby niekorzystnie wpłynąć na uczestniczących w postępowaniu małoletnich. Sąd może także zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron (art. 434 KPC).

Sytuacja dzieci

Generalnie sytuacja dzieci będzie zależała od postanowienia sądu. Obejmuje to zarówno ich sytuację po procesie, jak i w trakcie jego trwania. Sąd bowiem na żądanie jednego z małżonków lub z urzędu orzeka postanowieniem o obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny przez czas trwania procesu oraz o sposobie roztoczenia w tym czasie pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi.

W wyroku unieważniającym małżeństwo powinny być zawarte rozstrzygnięcia analogiczne jak w wyroku rozwodowym (art. 21 KRO). Sąd cywilny musi zatem z urzędu rozstrzygnąć o zagadnieniach związanych z:

• winą rozkładu pożycia (tutaj: z wiedzą o przesłankach wyłączających możliwość zawarcia małżeństwa – czyli z wiedzą o chorobie psychicznej)

• władzą rodzicielską nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków

• alimentami na rzecz tych dzieci (ponoszeniem kosztów utrzymania i wychowania dzieci)

• korzystaniem ze wspólnie dotychczas zajmowanego mieszkania

Na wniosek jednego z małżonków sąd może także w wyroku orzekającym unieważnienie dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 KRO), a także może orzec w kwestii eksmisji jednego z małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania (art. 58 § 2 zdanie 2 KRO).

Co do najbardziej istotnych w odniesieniu do dzieci elementów wyroku o unieważnieniu, czyli władzy rodzicielskiej i alimentacji dzieci sąd ma różne możliwości.

Władza rodzicielska – w tym punkcie sąd może:
1) powierzyć jej wykonywanie obojgu małżonkom
2) powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dzieci
3) pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obydwoje rodziców
4) zawiesić tę władzę w odniesieniu do jednego lub obydwojga rodziców

Oczywiście sąd wybierze tę możliwość, która najlepiej będzie realizowała zasadę ochrony dobra dziecka.

Alimentacja

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.