Przeszkody małżeńskie - czyli kto i z kim nie może zawrzeć małżeństwa

Czym są "przeszkody małżeńskie"?

W przypadku zaistnienia pewnych okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (tzw. przeszkody małżeńskiej) kierownik urzędu stanu cywilnego czy duchowny powinien odmówić przyjęcia od nupturientów oświadczeń woli o wstąpieniu w związek małżeński podlegający prawu polskiemu.

Małżeństwo zawarte jednak mimo istniejącej przeszkody byłoby ważne, a osoby, które by je zawarły, będą w świetle prawa małżonkami.

Sankcją za naruszanie zakazów zawierania małżeństw w przypadku przeszkód małżeńskich jest natomiast możliwość konstytutywnego unieważnienia takiego małżeństwa (zob. poradę: Unieważnienie małżeństwa). Wystąpić z takim powództwem, oprócz każdego z małżonków, może również prokurator.

Poniżej zostaną omówione poszczególne przeszkody małżeńskie.

Przeszkoda wieku

W naszym kraju brak odpowiedniego wieku uniemożliwia zawarcie małżeństwa. Małżeństwo może być bowiem zawarte po ukończeniu przez nupturientów (mających wziąć ślub) 18 lat. Zakaz zawierania małżeństw dotyczy więc również osób (kobiet), które już osiągnęły pełnoletność w skutek zawarcia małżeństwa przed ukończeniem 18 roku życia.

Istnieje bowiem możliwość udzielenia kobiecie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na zawarcie małżeństwa po ukończeniu przez nią 16 lat - o ile zachodzą ważne powody (np. ciąża, urodzenie dziecka, długotrwałe współżycie), a zawarcie małżeństwa będzie zgodne dobrem zakładanej rodziny. Zgoda rodziców małoletniej nie jest tu wymagana. Po zawarciu małżeństwa, takiego sądowego zezwolenia uchylającego przeszkodę małżeńską nie można już uchylić ani wzruszyć czy zmienić, choćby według Kodeksu postępowania cywilnego były ku temu podstawy.

Gdyby ta kobieta nie miała jednak min. 16 lat, to takie zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa byłoby nieważne, a więc istniałaby przeszkoda małżeńska. W takim przypadku każdy z małżonków lub prokurator mógłby żądać unieważnienia małżeństwa. Jeśli jednak ta młoda kobieta zaszła w ciążę, to jej mąż nie może wystąpić z pozwem o unieważnienie małżeństwa, ale może ona i prokurator.

Nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa ten wiek osiągnął.

Warto tu wspomnieć, iż kończy się określony rok życia z początkiem dnia odpowiadającego dacie urodzin.

Więcej na ten temat w poradzie: Unieważnienie małżeństwa ze względu na wiek.

Przeszkoda ubezwłasnowolnienia

Nie może zawrzeć związku małżeńskiego osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Taka osoba nie ma zdolności do czynności prawnych. Osoba, która ukończyła 13 lat, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Nie ma przy tym możliwości udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa mimo takiej przeszkody.

Istnieje natomiast możliwość konwalidacji małżeństwa z osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie. Jeśli mianowicie po zawarciu takiego małżeństwa uchylono ubezwłasnowolnienie całkowite (choćby zmieniono na częściowe) i takie orzeczenie sądu się uprawomocniło, to nie można już żądać unieważnienia małżeństwa.

Co istotne, nie stanowi samo przez się przeszkody małżeńskiej ubezwłasnowolnienie częściowe.

Przeszkoda choroby psychicznej

Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Przeszkodę taką może stanowić np. pijaństwo czy narkomania, jeśli to choroba powodująca zaburzenia umysłowe, uszkodzenie centralnego układu nerwowego.

Nie jest to jednak przeszkoda bezwzględna. Jeżeli bowiem stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa (chodzi np. o możliwość przekazania choroby czy niezdolność do prawidłowego wychowywania dzieci) i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd rejonowy (w trybie nieprocesowym) może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa.

Unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków może żądać każdy z małżonków, a także prokurator. 

Jednak może nastąpić konwalidacja takiego małżeństwa, jeśli przed zamknięciem postępowania w tej sprawie choroba psychiczna ustanie. Nie można bowiem unieważnić małżeństwa z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków po ustaniu tej choroby.

Przeszkoda bigamii

Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim. Zakaz ten wynika z przyjętej w naszym kraju zasady monogamii. Bigamia stanowi również przestępstwo zgodnie z art. 206 Kodeksu karnego. Zakaz ten dotyczy także osoby, która w formie wyznaniowej złożyła oświadczenie o zawarciu małżeństwa cywilnego, choćby akt małżeństwa nie został jeszcze sporządzony, ale nie upłynął jeszcze ustawowy termin sporządzenia tego aktu.

Unieważnienia małżeństwa z powodu pozostawania jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny, a więc też np. dzieci i małżonek z pierwszego małżeństwa po śmierci bigamisty (mają bowiem interes prawny w postaci dziedziczenia po zmarłym).

Istnieje możliwość konwalidacji małżeństwa bigamicznego. Nie można bowiem unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim (tzw. bigamisty).

Brak zakazu zawarcia ponownego małżeństwa po jego ustaniu na skutek uznania jednego z małżonków za zmarłego odnosi się wyłącznie do drugiego małżonka. Dlatego osoba niesłusznie uznana za zmarłą nie może z powołaniem się na domniemanie ustawowe z art. 55 § 1 K.r.o. zawrzeć ponownego związku małżeńskiego. Małżonkowi uznanemu sądownie za zmarłego (co do niego istnieje domniemanie, że zmarł) nie wolno zatem zawrzeć nowego małżeństwa, ale jego małżonkowi wolno. 

Przeszkoda pokrewieństwa

Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej (np. dziadek i wnuczka) ani rodzeństwo. Jest to zakaz bezwzględny, umotywowany względami eugenicznymi i obowiązuje nawet, gdy np. nie ma ustalonego sądownie ojcostwa, a ktoś jest biologicznym ojcem. Pokrewieństwo to bowiem powiązanie wynikające z więzów krwi - jest pojęciem biologicznym.

Unieważnienia małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny.

Ponadto obcowanie płciowe między krewnymi w linii prostej czy rodzeństwem jest przestępstwem (art. 201 K.k. - przeszkoda powinowactwa).

Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa powinowaci w linii prostej. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi.

Powinowactwo to węzeł rodzinny między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka; wynika ono z małżeństwa i trwa ono mimo ustania małżeństwa. Powinowactwo jest więc węzłem wyłącznie prawnym, a nie biologicznym. Powinowatym męża jest np. siostra żony, dziecko żony i jej matka (teściowa). Linie i stopnie powinowactwa określa się według pokrewieństwa łączącego te osoby z drugim małżonkiem.

Unieważnienia małżeństwa z powodu powinowactwa między małżonkami może żądać każdy z małżonków.

Przeszkoda przysposobienia

Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposobiony (czyli potocznie: adoptujący i adoptowany). Zakaz ten dotyczy zarówno przysposobienia pełnego, jak i niepełnego. Przeszkoda ta nie dotyczy natomiast przysposobionego i jego krewnych z przysposobienia.

Jeśliby przysposabiający i przysposobiony chcieli zawrzeć ze sobą małżeństwo, mogliby postarać się o usunięcie tej przeszkody małżeńskiej. Mogliby bowiem wystąpić do sądu o rozwiązanie przysposobienia (nie dotyczy to przysposobienia nierozwiązywalnego - stanowi ono przeszkodę nieusuwalną).

Unieważnienia małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami może żądać każdy z małżonków oraz prokurator. Nie można jednak unieważnić małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami, jeżeli stosunek ten ustał. Zazwyczaj, jeśli wniesiono pozew o rozwiązanie przysposobienia, to sąd powinien zawiesić proces o unieważnienie małżeństwa z powodu przeszkody przysposobienia do czasu prawomocnego zakończenia procesu o rozwiązanie przysposobienia.

Więcej na ten temat w poradzie: Unieważnienie małżeństwa zawartego przez przysposabiającego i przysposobionego.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zm.);
• ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zm.).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl