Zakaz konkurencji między przedsiębiorcami - opinia prawna

18.3.2024

Stan faktyczny

Jedną z często występujących w obrocie między przedsiębiorcami umów jest umowa o podwykonawstwo. Taka umowa może być, zależnie od konkretnych okoliczności, na przykład umową o roboty budowlane, umową o dzieło, czy umową nienazwaną. Dość często umowy takie, choć zawierane między przedsiębiorcami, wiążą się z faktyczną nierównością stron. Zamawiającym jest np. inwestor, deweloper a wykonawcą mały przedsiębiorca. Może się zdarzyć, że do takiej umowy strony wprowadzą klauzulę o zakazie konkurencji. W niniejszej opinii rozważona będzie sprawa odstąpienia od takiej umowy oraz wpływu odstąpienia na wspomniany zakaz konkurencji. W konstrukcji tej umowy przyjmiemy, iż przewiduje ona dwa wypadki jej wypowiedzenia. Pierwszym jest rozwiązanie umowy za wypowiedzeniem w każdej chwili, przez którąkolwiek ze stron. Umowa określa termin, po którego upływie umowa wygasa. Drugim jest rozwiązanie umowy, natychmiastowe, w przypadku gdy druga strona nie wywiązuje się z umowy z przyczyn od niej niezależnych. Co może zrobić wykonawca, gdy zamawiający stale spóźnia się ze swoim świadczeniem lub w ogóle zaniechał płatności? Czy może wypowiedzieć umowę? W jaki trybie i na jaki artykuł powinien się powołać? Co z zapisem o zakazie konkurencji? Czy obowiązuje on po rozwiązaniu umowy z winy drugiej strony?

Opinia prawna

Choć umowa przewiduje możliwość natychmiastowego jej rozwiązania tylko w specyficznej sytuacji (gdy niewykonanie zobowiązania następuje z przyczyn od strony niezależnych), to istnieje możliwość odstąpienia od umowy o podwykonawstwo na podstawie art. 491 kc, który ma zastosowanie do umów wzajemnych i dotyczy uchybienia przez dłużnika wzajemnego terminowi spełnienia świadczenia wskutek okoliczności za które on odpowiada. Zwłoka dłużnika wzajemnego powoduje, że wierzycielowi przysługuje wybór pomiędzy:

Żądaniem od dłużnika spełnienia świadczenia lub dokonaniem wykonania zastępczego (jednak tylko za zgodą sądu lub w nagłych przypadkach) i naprawy szkody powstałej na skutek zwłoki, lub
Odstąpieniem od umowy jeśli wyznaczy dłużnikowi dodatkowy termin do wykonania zobowiązania połączony z zagrożeniem odstąpienia od umowy oraz termin ten minie bezskutecznie, lub
Odstąpieniem od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu, jeśli uprawnienie takie zostało zastrzeżone w umowie lub wykonanie świadczenie po terminie byłoby dla wierzyciela bez większego znaczenia.

Wierzyciel wzajemny musi postąpić ściśle według wskazań zawartych w art. 491 §1 KC dokonując dwóch kolejno po sobie następujących czynności. W myśl cytowanego poniżej przepisu przysługuje wierzycielowi prawo wyznaczenia dłużnikowi dodatkowego odpowiedniego terminu do wykonania zobowiązania z jednoczesnym zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie, będzie on uprawniony do odstąpienia od umowy. Dodatkowy termin ma być odpowiedni, a więc z jednej strony ma stwarzać realną możliwość spełnienia świadczenia objętego zwłoką, z drugiej jednak nie powinien narażać uprawnionego na zbędna stratę czasu. Dopiero druga czynność a mianowicie oświadczenia o odstąpieniu od umowy wywoła skutek w postaci unicestwienia zobowiązania wynikającego z zawartej umowy.

Zgodnie z powołanym art. 491. § 1 kc: jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

§ 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.

Pierwsze z wymienionych oświadczeń musi zawierać dwa elementy mianowicie wyznaczenie dłużnikowi dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia, ale także zastrzeżenie, że po jego bezskutecznym upływie wierzyciel będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. Wyznaczenie dodatkowego terminu jest jednostronnym przesunięciem przez wierzyciela wcześniej obowiązującego terminu spełnienia świadczenia, z tym, że nie uchyla ono stanu powstałej już zwłoki. Bezskuteczny upływ terminu oznacza, że dłużnik nie wykonał zobowiązania i prowadzi do powstania nowego stanu prawnego. Wierzyciel zyskuje bowiem dodatkową możliwość - uprawnienie do odstąpienia od umowy. Samo odstąpienie (w formie pisemnej) jest jednostronnym oświadczeniem woli skierowanym do drugiej strony umowy, skutkiem którego jest wygaśnięcie wynikającego z tej umowy stosunku zobowiązaniowego.

Dużo większe wątpliwości budzi kwestia uwolnienia się od zapisu dotyczącego działalności konkurencyjnej. Przyjmując bowiem najtrudniejszą sytuację załóżmy, że zakaz konkurencji jest określony bardzo szeroko i obowiązuje również po rozwiązaniu umowy. Innymi słowy, że wykonawca zobowiązał się do zaniechana świadczenia usług na rzecz klientów, kontrahentów i firm konkurencyjnych zamawiającego, także potencjalnych w okresie obowiązywania umowy oraz w okresie 1 roku od dnia jej rozwiązywania. Za naruszenie zakazu konkurencji zamawiający może żądać wypłaty określonej sumy.

Strony mogą zastrzec karę umowną - zgodnie z art. 483 kodeksu cywilnego:

W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

Kara umowna jest dodatkowym zastrzeżeniem umownym, wedle którego naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania, zobowiązania nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej. Kara umowna obowiązuje i wiąże strony umowy, gdy została zastrzeżona w umowie. Przy czym, zastrzeżenie kary umownej możliwe jest tylko na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania, zobowiązania niepieniężnego. Zakres swobody stron w kształtowaniu warunków funkcjonowania kary umownej jest szeroki.

Z uwagi na zasadę swobody umów oraz fakt, że wykonawca występuje w tym stosunku prawnych jako profesjonalista, przedsiębiorca, uwolnienie się do zakazu konkurencji obowiązującego po rozwiązaniu umowy jest raczej niemożliwe.

Zakaz działalności konkurencyjnej jest w takim przypadku zobowiązaniem umownym, który wiąże strony umowy o podwykonawstwo. Źródłem zakazu jest umowa, którą strony zawarły. Z zasady swobody umów wynika, że strony mogą zastrzec w umowie różne klauzule, jeżeli tylko nie są one niedozwolonymi postanowieniami umownymi. Klauzula dotycząca zakazu działalności konkurencyjnej jest dozwolona, więc jeśli obie strony wyrażą zgodę na jej obowiązywanie, ustalą co rozumieją przez działalność konkurencyjną i np. wskażą karę umową/odszkodowanie za złamanie zakazu, wówczas taki zapis miedzy stronami obowiązuje.

Można ewentualne rozważyć czy zapis umowy dotyczący działalności konkurencyjnej wykonawcy nie narusza art. 5 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów:

Art. 5.1 Zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, polegające w szczególności na:

1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów;

2) ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego lub inwestycji;

3) podziale rynków zbytu lub zakupu;

4) stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji;

5) uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy;

6) ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem;

7) uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem przetargu warunków składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny.

2. Porozumienia, o których mowa w ust. 1, są w całości lub w odpowiedniej części nieważne, z zastrzeżeniem art. 6 i 7.

Artykuł 5 ogranicza się jedynie do wskazania stanów faktycznych w sposób niewyczerpujący, mających postać takich zakazanych prawem zachowań podmiotów gospodarczych.

W omawianej sytuacji istniałaby możliwość podważenia przedmiotowego zapisu, w ewentualnym postępowaniu sądowym z powołaniem się na art. 5 w/w ustawy. Argumentacja opierałaby się na bezprawnym zastosowaniu (nadużyciu) siły rynkowej przez podmiot gospodarczy prowadzący
do ograniczenia samodzielności pozostałych uczestników rynku oraz narzucenia braku możliwości korzystania z rynku w stosunku do wszystkich jego podmiotów. Wówczas należałoby wykazać, że istotnym elementem jest złożenie oświadczenia woli w warunkach ograniczających samodzielność kontrahenta oraz w warunkach dominacji rynkowej (gdzie treść umowy zostaje stronie narzucona, a umowa nie jest wynikiem negocjacji w ramach przysługującej obu stronom swobody kontraktowej – art. 353[1] kc). W ostatecznym rozrachunku zadecydowałaby treść umowy i okoliczności jej zawarcia.

Aby zapewnić sobie bezpieczeństwo wykonawca od swoich klientów, kontrahentów, współpracowników domagać się powinien złożenia oświadczenia na piśmie, że nie są klientami, kontrahentami, partnerami handlowymi zamawiającego i nie zamierzają nimi być.

Zespół
e-prawnik.pl

Komentarze