Jakie praktyki ograniczające konkurencję są zakazane?

22.6.2018

Dlaczego i jak jest chroniona konkurencja?

Już art. 9 ustawy - Prawo przedsiębiorców zobowiązuje ogólnie przedsiębiorców do wykonywania działalności gospodarcze zgodnie z zasadami uczciwej konkurencji, poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów innych przedsiębiorców i konsumentów, a także poszanowania oraz ochrony praw i wolności człowieka. Zakazuje więc praktyk ograniczających konkurencję (praktyk monopolistycznych) oraz prowadzenia działalności w sposób niezgodny z prawem lub z dobrymi obyczajami (czyny nieuczciwej konkurencji). Ustawy odrębne (np. ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów) precyzują te zakazy i regulują konsekwencje zachowań odbiegających od tego modelu.

Konkurencja to rywalizacja co najmniej dwóch podmiotów w dążeniu do osiągnięcia tego samego celu, lecz z jednoczesnym działaniem zmierzającym do uzyskania przewagi. Konkurencja gospodarcza oznacza zaś zespół środków i czynników mających ukazać atrakcyjność i siłę przedsiębiorstwa. Nawet więc działalność w dziedzinach pokrewnych może uzasadniać istnienie stosunku konkurencyjnego. Czynem konkurencyjnym jest natomiast relacja dwóch przedsiębiorców oferujących w tym samym czasie tej samej klienteli takie same lub substytucyjne towary (usługi), podejmowana w zamiarze przyciągnięcia klientów do oferty rynkowej rywalizujących przedsiębiorców.

Konkurencja jest zjawiskiem pożądanym, gdyż prowadzi do poprawy jakości towarów i usług, a także zakresu ich wyboru. Dlatego też państwo chroni ekonomiczny mechanizm konkurencji, zwalczając wszelkie przejawy monopolizacji rynku.

Nowa ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów – obowiązująca od 21 kwietnia 2007 r. - określa warunki rozwoju i ochrony konkurencji oraz zasady podejmowanej w interesie publicznym ochrony interesów przedsiębiorców i konsumentów. Reguluje też zasady i tryb przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję oraz praktykom naruszającym zbiorowe interesy konsumentów, a także antykonkurencyjnym koncentracjom przedsiębiorców i ich związków, jeżeli te praktyki lub koncentracje wywołują lub mogą wywoływać skutki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto ustawa ta określa organy właściwe w sprawach ochrony konkurencji i konsumentów. Nowa ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów nie odbiega znacząco od swej poprzedniczki z 2000 roku.

Zachowania naruszające mechanizm konkurencji mogą przybierać postać tzw. praktyk ograniczających konkurencję lub czynów koncentracyjnych. Zwalczanie tych zachowań ma miejsce w postępowaniu antymonopolowym, prowadzonym jako postępowanie administracyjne. Nowe przepisy wprowadzają instytucję zawiadomień w sprawie stosowania zakazanych praktyk ograniczających konkurencję. Postępowanie antymonopolowe jest przy tym wszczynane wyłącznie z urzędu. Podniesiony został też próg obrotów, powyżej których uczestnicy koncentracji będą zobowiązani uzyskać zgodę Prezesa UOKiK na koncentrację.

Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów dzieli praktyki ograniczające konkurencję na:

zawieranie porozumień ograniczających wolną konkurencję,
nadużywanie pozycji dominującej.

W ciągu wielu lat udało się UOKiK zbudować pozycję urzędu eksperckiego, niezależnego. W tym czasie w większości branż w przeszłości zamkniętych dla konkurencji, jak telekomunikacja, energetyka, transport lotniczy, zostały stworzone ramy prawne umożliwiające jej zaistnienie. Ponieważ przedsiębiorcy mieli już dużo czasu, aby nauczyć się prawa antymonopolowego i konsumenckiego, kary za jego naruszanie będą w praktyce surowsze.

Jakich przedsiębiorców dotyczą zakazy praktyk ograniczających konkurencję?

Pod pojęciem "przedsiębiorcy" w rozumieniu omawianej ustawy rozumie się przedsiębiorcę w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców, a także:

osobę fizyczną, osobę prawną, a także jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, organizującą lub świadczącą usługi o charakterze użyteczności publicznej, które nie są działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy - Prawo przedsiębiorców,
osobę fizyczną wykonującą zawód we własnym imieniu i na własny rachunek lub prowadzącą działalność w ramach wykonywania takiego zawodu,
osobę fizyczną, która posiada kontrolę (tj. uprawnienia, które osobno albo łącznie, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności prawnych lub faktycznych, umożliwiają wywieranie decydującego wpływu na innego przedsiębiorcę lub przedsiębiorców) nad co najmniej jednym przedsiębiorcą, choćby nie prowadziła działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów ustawy - Prawo przedsiębiorców, jeżeli podejmuje dalsze działania podlegające kontroli koncentracji,
związek przedsiębiorców (czyli izby, zrzeszenia i inne organizacje zrzeszające przedsiębiorców, jak również związki tych organizacji) - na potrzeby przepisów dotyczących praktyk ograniczających konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

Jakie porozumienia ograniczające konkurencję są zabronione?

Zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów, zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, polegające w szczególności na:

ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen (tzn. cen, jak również opłat o charakterze cen, marż handlowych, prowizji i narzutów do cen) i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów (tzn. rzeczy, jak również energii, papierów wartościowych i innych praw majątkowych, usług, a także robót budowlanych);
ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego lub inwestycji;
podziale rynków zbytu lub zakupu;
stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji;
uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy;
ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem;
uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem przetargu warunków składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny.

"Porozumienia" w rozumieniu ustawy, to:

umowy zawierane między przedsiębiorcami, między związkami przedsiębiorców oraz między przedsiębiorcami i ich związkami albo niektóre postanowienia tych umów,
uzgodnienia dokonane w jakiejkolwiek formie przez dwóch lub więcej przedsiębiorców lub ich związki,
uchwały lub inne akty związków przedsiębiorców lub ich organów statutowych.

W przypadku stwierdzenia naruszenia przez przedsiębiorcę zakazów określonych www. pkt 1-6 ustawy lub w art. 101 ust. 1 lit. a-e Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, odpowiedzialności podlega obecnie również osoba zarządzająca, która w ramach sprawowania swojej funkcji w czasie trwania stwierdzonego naruszenia tych zakazów umyślnie dopuściła przez swoje działanie lub zaniechanie do naruszenia przez tego przedsiębiorcę wymienionych zakazów.

Kiedy porozumienia ograniczające konkurencję są nieważne?

Zasadą jest, że zawarte porozumienia, które spełniają powyższe przesłanki (tzn. porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym), są w całości lub w odpowiedniej części nieważne.

Ustawa dopuszcza jednak w pewnych szczególnych przypadkach zawieranie takich porozumień, jednakże tylko pomiędzy określonymi podmiotami. Zakazu nie stosuje się bowiem do porozumień zawieranych między:

konkurentami (tzn. przedsiębiorcami, którzy wprowadzają lub mogą wprowadzać albo nabywają lub mogą nabywać, w tym samym czasie, towary na rynku właściwym) - jeżeli ich łączny udział w rynku właściwym, którego dotyczy porozumienie, nie przekracza 5%;
przedsiębiorcami, którzy nie są konkurentami - jeżeli udział żadnego z nich w rynku właściwym, którego dotyczy porozumienie, nie przekracza 10%.

Zakazu nie stosuje się również, w przypadku gdy udziały w rynku właściwym określone wyżej nie zostały przekroczone o więcej niż 2 punkty procentowe w okresie 2 kolejnych lat kalendarzowych w czasie trwania porozumienia.

Wyłączenia powyższe nie dotyczą jednak porozumień polegających na ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów; ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego lub inwestycji albo podziale rynków zbytu lub zakupu czy też uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem przetargu warunków składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny. Te, nawet mimo nieprzekroczenia ww. limitów udziału w rynku, są zakzazane.

Zakazu zawierania porozumień ograniczających konkurencję nie stosuje się również do porozumień, które jednocześnie:

przyczyniają się do polepszenia produkcji, dystrybucji towarów lub do postępu technicznego lub gospodarczego;
zapewniają nabywcy lub użytkownikowi odpowiednią część wynikających z porozumień korzyści;
nie nakładają na zainteresowanych przedsiębiorców ograniczeń, które nie są niezbędne do osiągnięcia tych celów;
nie stwarzają tym przedsiębiorcom możliwości wyeliminowania konkurencji na rynku właściwym w zakresie znacznej części określonych towarów.

Ciężar udowodnienia ww. okoliczności spoczywa na przedsiębiorcy. Ponadto wyłączenie spod zakazu zawierania porozumień ograniczających konkurencję może być zawarte w akcie prawnym. Rada Ministrów została bowiem ustawowo upoważniona do tego, iż może generalnie (rozporządzeniem) wyłączyć określone rodzaje porozumień spełniające ww. przesłanki spod zakazu, biorąc pod uwagę korzyści, jakie mogą przynieść określone rodzaje porozumień. Obecnie obowiązuje kilka tego typu rozporządzeń RM:

z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję;
z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie wyłączenia określonych porozumień specjalizacyjnych i badawczo-rozwojowych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję;
z dnia 17 kwietnia 2015 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień o transferze technologii spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję.

Zakaz nadużywania pozycji dominującej

"Pozycją dominującą" jest pozycja przedsiębiorcy na rynku właściwym, która umożliwia mu zapobieganie skutecznej konkurencji na rynku właściwym przez stworzenie mu możliwości działania w znacznym zakresie niezależnie od konkurentów, kontrahentów oraz konsumentów. Istnieje domniemanie, że przedsiębiorca, który ma udział w rynku właściwym przekraczający 40%, posiada pozycję dominującą.

Zakazane jest natomiast nadużywanie tej pozycji na rynku właściwym przez jednego lub kilku przedsiębiorców. Nadużywanie pozycji dominującej może polegać np. na:

bezpośrednim lub pośrednim narzucaniu nieuczciwych cen, w tym cen nadmiernie wygórowanych albo rażąco niskich, odległych terminów płatności lub innych warunków zakupu albo sprzedaży towarów;
ograniczeniu produkcji, zbytu lub postępu technicznego ze szkodą dla kontrahentów lub konsumentów;
stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji;
uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy;
przeciwdziałaniu ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania bądź rozwoju konkurencji;
narzucaniu przez przedsiębiorcę uciążliwych warunków umów, przynoszących mu nieuzasadnione korzyści (np. uzależnienie przyłączenia od nieodpłatnego przekazania przez podmiot przyłączany wybudowanych urządzeń należy uznać za narzucenie uciążliwych warunków, które równocześnie przynosi przedsiębiorstwu energetycznemu nieuzasadnione korzyści);
podziale rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych.

W przypadku nadużywania pozycji dominującej ustawa nie przewiduje wyłączeń spod tego zakazu.

Czynności prawne będące przejawem nadużywania pozycji dominującej są w całości lub w odpowiedniej części nieważne.

Przykład:

Nieważne będzie postanowienie umowne, zgodnie z którym przedsiębiorca posiadający dominującą pozycję na rynku uzależnia możliwość dochodzenia odszkodowania przez konsumenta za wady rzeczy od poinformowania sprzdawcy o tych wadach w terminie 3 dni od dokonania zakupu.

Nie powinna natomiast zostać uznana za nadużywanie pozycji dominującej odmowa zawarcia umowy z powołaniem się na obiektywnie uzasadnione powody leżące po stronie potencjalnego kontrahenta, np. odmowa wywiązywania się ze słusznych zobowiązań wzajemnych lub z powodu niewypłacalności. Są to, bowiem takie przyczyny odmowy zawarcia umowy, które w normalnych warunkach obrotu uzasadniają odmowę zawarcia umowy przez każde przedsiębiorstwo.

Rynek właściwy

Jak wskazano, praktyką ograniczającą konkurencję jest zawieranie porozumień ograniczających konkurencję na rynku właściwym, a także nadużywanie pozycji dominującej na rynku właściwym. Kluczowym zagadnieniem jest tu określenie rynku właściwego. Zgodnie z ustawą, "rynkiem właściwym" jest rynek towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę oraz właściwości, w tym jakość, są uznawane przez ich nabywców za substytuty oraz są oferowane na obszarze, na którym, ze względu na ich rodzaj i właściwości, istnienie barier dostępu do rynku, preferencje konsumentów, znaczące różnice cen i koszty transportu, panują zbliżone warunki konkurencji. Pojęcie rynku właściwego jest szczególnie nieostre i zawsze powoduje szereg sporów. Rozwiązanie tych sporów ma jednak kluczowe znaczenie dla określenia, czy przedsiębiorcy stosują porozumienia ograniczające konkurencję lub też czy nadużywają pozycji dominującej.

Oczywistym jest bowiem, że ograniczanie wolnej konkurencji może dotyczyć jedynie pewnego segmentu rynku, właściwego właśnie dla określonych przedsiębiorców. Nie mogą bowiem konkurować ze sobą producenci zabawek z wytwórcami soków owocowych, gdyż rynki, na których działają są zupełnie inne i od siebie niezależne. Problem powstaje wówczas, gdy konkurują ze sobą producenci np. past do zębów z producentami nici dentystycznych. Czy rynek, na którym działają ci producenci, jest dla nich wspólnym rynkiem właściwym? Czy pasta do zębów jest uznanym substytutem nici dentystycznych? Z takimi właśnie pytaniami spotyka się praktyka, określając, czy w analizowanym przypadku doszło do ograniczania konkurencji.

W większości kontrowersyjnych przypadków nie sposób arbitralnie stwierdzić, czy producenci działają na wspólnym rynku. Czy można bowiem z góry powiedzieć, że banany są w jakimkolwiek stopniu substytutem jabłek? Nie jest też celem niniejszej porady wyjaśnianie tych zawiłości, które należy pozostawić praktyce i orzecznictwu. Pragniemy jedynie zwrócić uwagę na możliwie pojawiające się problemy.

Pamiętaj, że:

zakazane są porozumienia ograniczające konkurencję, a także nadużywanie pozycji dominującej,
od zakazu nadużywania pozycji dominującej nie ma wyłączeń, podczas gdy spod zakazu zawierania porozumień istnieją wyjątki.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. 2007 r., Nr 50, poz. 331, ze zmianami);
ustawa z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2018 r., poz. 646).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl