Spółdzielcze umowy o pracę są zawierane w tzw. spółdzielniach pracy. Przedmiotem gospodarczej działalności tych spółdzielni pracy jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Istnieją także spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych, które za przedmiot działalności mają zawodową i społeczną rehabilitację inwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie. Tworzone są także spółdzielnie pracy rękodzieła ludowego i artystycznego, które kultywują tradycyjne wartości kultury materialnej, organizują i rozwijają rękodzieło ludowe i artystyczne, sztukę i przemysł artystyczny (ostatnio wymienione spółdzielnie korzystają z wszechstronnej pomocy organów władzy państwowej oraz administracji rządowej i samorządowej oraz ze zwolnień i ulg w świadczeniach publicznoprawnych).
W jaki sposób zawiera się spółdzielczą umowę o pracę?
Stosunek pracy pomiędzy spółdzielnią a jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę. Statut spółdzielni może wymagać od członka jeszcze przed przyjęciem do spółdzielni odbycia tzw. okresu kandydackiego. W takim wypadku statut powinien wskazywać organ spółdzielni uprawniony do przyjmowania kandydatów i określać czas trwania okresu kandydackiego. Statut może przyznać kandydatom niektóre prawa i obowiązki członków spółdzielni. Należy jednakże zaznaczyć, że pracownicy spółdzielni zatrudnieni co najmniej 12 miesięcy na podstawie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony, ubiegający się o przyjęcie na członków spółdzielni, są zwolnieni od odbycia okresu kandydackiego. Spółdzielnia nie może odmówić przyjęcia takiego pracownika na członka, jeżeli spełnia on wymagania statutowe, a spółdzielnia ma możność dalszego jego zatrudnienia.
Spółdzielcza umowa o pracę wyróżnia się od zwykłej umowy o pracę przede wszystkim tym, że w umowie spółdzielczej następuje pewna stabilizacja zatrudnienia, głównie poprzez ścisłe powiązanie stosunku członkostwa w spółdzielni z obowiązkiem pracy w tej spółdzielni. Spółdzielnia i członek spółdzielni mają bowiem obowiązek pozostawania ze sobą w stosunku pracy. Poza wyjątkami przewidzianymi w przepisach ustawy odmowa nawiązania stosunku pracy lub pozostawania w takim stosunku stanowi naruszenie istotnych praw i obowiązków wynikających ze stosunku członkostwa.
Jakie rodzaje prac powinni wykonywać członkowie spółdzielni?
Nie jest obojętne jaką pracę członek spółdzielni będzie w niej wykonywał. Członek spółdzielni ma bowiem prawo do zatrudnienia stosownie do swoich kwalifikacji zawodowych i osobistych, jednakże w momencie zatrudniania członka bierze się również pod uwagę aktualne możliwości gospodarcze spółdzielni. Jeżeli stosunek pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę nie zostanie zawarty z winy spółdzielni, wówczas członek może dochodzić przez cały czas trwania członkostwa zawarcia spółdzielczej umowy o pracę. Niezależnie od tego może on, w ciągu roku od dnia powstania członkostwa, dochodzić odszkodowania według przepisów prawa cywilnego. Praca w spółdzielni, podobnie jak każda inna praca podlegająca ochronie Kodeksu pracy, jest pracą odpłatną. Za pracę w spółdzielni członek otrzymuje wynagrodzenie, na które składa się wynagrodzenie bieżące i udział w części nadwyżki bilansowej przeznaczonej do podziału między członków zgodnie z zasadami ustalonymi w statucie. Obydwa te elementy, które otrzymuje członek spółdzielni pracy, korzystają z ochrony, jaką prawo zapewnia wynagrodzeniu pracownika.
Czy w przypadku spółdzielczej umowy o pracę dopuszczalne jest wypowiedzenie zmieniające?
Podobnie jak warunki pracy i płacy zwykłej umowy o pracę mogą być wypowiedziane, tak też wypowiedzenie członkowi spółdzielni warunków pracy lub płacy jest dopuszczalne. Dopuszczalność tego wypowiedzenia jest uwarunkowana spełnieniem pewnych przesłanek. A zatem wypowiedzenie warunków pracy i płacy w spółdzielni jest możliwe:
- gdy jest uzasadnione potrzebami gospodarczymi lub organizacyjnymi spółdzielni, a w szczególności wprowadzeniem nowych zasad wynagradzania, likwidacją działu pracy, w którym członek jest zatrudniony, likwidacją zajmowanego przez niego stanowiska pracy albo koniecznością zatrudnienia na danym stanowisku osoby o wyższych lub specjalnych kwalifikacjach,
- w razie utraty przez członka zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy stwierdzonej orzeczeniem lekarskim albo niezawinionej przez niego utraty uprawnień koniecznych do jej wykonywania.
Podobnie jak w przypadku zwykłej umowy o pracę, zaproponowane członkowi nowe warunki pracy lub płacy powinny odpowiadać jego kwalifikacjom i możliwościom gospodarczym spółdzielni.
W prawie spółdzielczym przewidziano również możliwość, że w razie gospodarczej konieczności walne zgromadzenie, w celu zapewnienia pracy wszystkim członkom, może skrócić równomiernie czas pracy i zmniejszyć odpowiednio wynagrodzenie członków bez wypowiedzenia spółdzielczej umowy o pracę lub jej warunków. Ustawodawca wymaga jednak, aby taka uchwała walnego zgromadzenia dotyczyła co najmniej jednego działu pracy lub wszystkich członków wykonujących pracę tego samego rodzaju.
Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę
Po pierwsze w związku z nieodłącznym bytem członkostwa oraz umowy spółdzielcza umowa o pracę wygasa z ustaniem członkostwa. Ponadto wygasa także w wypadkach, w których przepisy prawa pracy przewidują wygaśnięcie umowy o pracę z mocy prawa. Ustawa Prawo spółdzielcze stanowi, że rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę w czasie trwania członkostwa jest niedopuszczalne. Przewidziano jednak kilka wyjątków od tej zasady. Do wyjątków tych należy rozwiązanie umowy spółdzielczej na skutek nieuzasadnionej odmowy przyjęcia nowych warunków pracy lub płacy, jak również rozwiązanie jej na mocy porozumienia stron przy jednoczesnym wypowiedzeniu przez członka członkostwa.
Spółdzielnia może również rozwiązać z członkiem spółdzielczą umowę o pracę w czasie trwania członkostwa, z zachowaniem przewidzianego w Kodeksie pracy okresu wypowiedzenia, w razie:
- zmniejszenia na podstawie uchwały rady spółdzielni stanu zatrudnienia podyktowanego gospodarczą koniecznością,
- przyznania członkowi prawa do emerytury.
W razie naruszenia przez spółdzielnię przepisów o rozwiązaniu z nim spółdzielczej umowy o pracę, członkowi spółdzielni służy roszczenie o orzeczenie bezskuteczności wypowiedzenia tej umowy lub jej warunków, a jeżeli umowa ta uległa już rozwiązaniu, wówczas roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach.
Jeżeli zdarzy się taka sytuacja i członek spółdzielni podejmie pracę w wyniku przywrócenia do pracy, to wówczas przysługuje mu za czas pozostawania bez pracy, nie dłuższy jednak niż sześć miesięcy, wynagrodzenie obliczone na podstawie przeciętnego wynagrodzenia bieżącego z ostatnich trzech miesięcy oraz odpowiedni udział w części nadwyżki bilansowej (odszkodowanie takie przysługuje także członkowi spółdzielni, który po wypowiedzeniu mu warunków pracy lub płacy z naruszeniem przepisów przystąpił do pracy na warunkach określonych w tym wypowiedzeniu). Oświadczenie spółdzielni o wypowiedzeniu spółdzielczej umowy o pracę powinno być złożone w formie pisemnej z podaniem przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie.
Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę bez wypowiedzenia
W czasie trwania członkostwa spółdzielnia może rozwiązać spółdzielczą umowę o pracę bez wypowiedzenia tylko z przyczyn uzasadniających według przepisów Kodeksu pracy takie rozwiązanie umowy bez winy pracownika. Oświadczenie spółdzielni o rozwiązaniu umowy bez wypowiedzenia powinno być złożone w formie pisemnej z podaniem przyczyny uzasadniającej rozwiązanie. Członkowi, z którym rozwiązano spółdzielczą umowę o pracę bez wypowiedzenia mimo braku przyczyn lub z naruszeniem przepisów służy roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach. Rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę wymaga przewidzianego w Kodeksie pracy współdziałania z organami związku zawodowego, jeżeli związek taki działa w spółdzielni. Po ustaniu przyczyn, które uzasadniały rozwiązanie przez spółdzielnię spółdzielczej umowy o pracę bez wypowiedzenia w czasie trwania członkostwa, spółdzielnia i członek spółdzielni obowiązani są zawrzeć spółdzielczą umowę o pracę. Wyżej wspomniane regulacje nie wyłączają stosowania korzystniejszych dla członków spółdzielni przepisów prawa pracy, zakazujących lub ograniczających wypowiedzenie umowy o pracę, wypowiedzenie przewidzianych tą umową warunków albo jej rozwiązanie bez wypowiedzenia. Jednakże nie wolno stanowić w przepisach statutowych postanowień mniej korzystnych dla członków spółdzielni.
Czy jest dopuszczalna sytuacja wykluczenia członka ze spółdzielni?
Tak, jednakże tylko w określonych prawem przypadkach. Wykluczenie członka ze spółdzielni może nastąpić:
- z przyczyn uzasadniających według przepisów prawa pracy rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika,
- w razie ciężkiego naruszenia obowiązków członkowskich lub umyślnego działania na szkodę spółdzielni.
Wykluczenie nie może nastąpić po upływie jednego miesiąca od uzyskania przez spółdzielnię wiadomości o okolicznościach je uzasadniających. Wykluczenie członka, który był zatrudniony na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem przez zakład pracy umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Jeżeli w spółdzielni działa związek zawodowy, spółdzielnia podejmuje uchwałę o wykluczeniu członka ze spółdzielni po zasięgnięciu opinii właściwego organu związku zawodowego.
Kiedy można wykreślić członka spółdzielni z rejestru jej członków?
Wykreślenie z rejestru członków spółdzielni może nastąpić tylko w wypadku, gdy:
- członek nie jest zatrudniony w spółdzielni przez okres dłuższy niż jeden rok z przyczyn niezawinionych przez spółdzielnię,
- członek utracił w znacznym stopniu lub całkowicie zdolność do pracy, a spółdzielnia nie może zatrudnić go na stanowisku odpowiadającym jego ograniczonej zdolności do pracy (w tym przypadku wykreślenie jest skuteczne po upływie okresu przewidzianego przez k. p. dla wypowiedzenia umowy o pracę),
- członek utracił pełną zdolność do czynności prawnych, a statut nie przewiduje członkostwa osób nie mających takiej zdolności.
Jeżeli w spółdzielni działa związek zawodowy, spółdzielnia podejmuje uchwałę o wykreśleniu go z rejestru członków po zasięgnięciu opinii właściwego organu związku zawodowego.
Jak wygląda postępowanie, gdy prawa członka spółdzielni zostaną naruszone?
Są dwa etapy postępowania w razie naruszenia praw członków, jednakże pierwszy z nich nie zawsze jest obowiązkowy.
Postępowanie wewnątrzspółdzielcze
Postępowanie to jest generalnie regulowane przepisami statutowymi, polega zwykle na odwołaniu się od decyzji jednego organu (np. uchwały zarządu) do decyzji organu wyższego (np. walnego zgromadzenia). W wypadku wniesienia przez członka odwołania w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym, termin do wszczęcia przez członka spółdzielni postępowania biegnie od dnia doręczenia członkowi spółdzielni zawiadomienia wraz z uzasadnieniem o uchwale organu odwoławczego lub od upływu terminu ustalonego w statucie do podjęcia uchwały przez ten organ. Należy zaznaczyć, że postępowanie to nie zawsze jest wymagane np. członek spółdzielni może dochodzić w drodze sądowej uchylenia uchwały rady spółdzielni o wykluczeniu lub wykreśleniu bez wyczerpania postępowania wewnątrzspółdzielczego.
Postępowanie przed sądem
W postępowaniu przed sądem termin do wszczęcia przez członka spółdzielni postępowania przed sądem w sprawach dotyczących wypowiedzenia spółdzielczej umowy o pracę, warunków pracy i płacy, rozwiązania oraz odmowy jej nawiązania wynosi 14 dni i liczy się od dnia doręczenia pisemnego zawiadomienia członka o oświadczeniu spółdzielni w tych sprawach wraz z uzasadnieniem.
Sprawy o istnienie członkostwa, o wykluczenie ze spółdzielni albo o wykreślenie z rejestru członków, a także sprawy o roszczenia z tytułu niezgodnego z prawem wykluczenia ze spółdzielni albo wykreślenia z rejestru członków rozpoznają sądy właściwe dla spraw o prawa niemajątkowe (tzn. sądy okręgowe).
W razie dochodzenia na drodze sądowej uchylenia uchwały rady spółdzielni o wykluczeniu lub wykreśleniu zaskarżeniu przez członka podlega uchwała rady spółdzielni. Termin do wniesienia powództwa o uchylenie tej uchwały wynosi 6 tygodni i liczy się od dnia doręczenia członkowi zawiadomienia o wykluczeniu albo wykreśleniu wraz z uzasadnieniem. Termin określony wyżej dotyczy również dochodzenia przez członka roszczenia o odszkodowanie z tytułu bezzasadnego wykluczenia lub wykreślenia.
Pamiętaj, że:
- Pracownik zatrudniony na podstawie spółdzielczej umowy o pracę jest pracownikiem w rozumieniu Kodeksu pracy i oprócz świadczeń szczególnych wynikających ze spółdzielczej umowy o pracę przysługują mu wszelkie świadczenia przewidziane na zasadach ogólnych.
- Spółdzielcza umowa o pracę wiąże się nieodłącznie z posiadaniem statusu członka spółdzielni.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jednolity: Dz.U. 2003 r., Nr 188, poz. 1848 ze zm.)
- Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. 1998 r., Nr 2, poz. 94 ze zm.)