Jak będzie można uzyskać bezpłatną pomoc prawną?

Na czym będzie polegała bezpłatna pomoc prawna?

Nieodpłatna pomoc prawna przyznawana i udzielana przez państwo osobom fizycznym ma obejmować pomoc dwojakiego rodzaju:

1. podstawową pomoc prawną - czyli udzielanie osobom fizycznym porady prawnej lub informacji o obowiązującym stanie prawnym regulującym daną sprawę oraz wynikających z niego prawach i obowiązkach oraz o trybie, podmiocie lub organizacji właściwych do jej załatwienia, a także pomoc w opracowaniu projektu pisma dotyczącego danej kwestii prawnej;

2. oraz kwalifikowaną pomoc prawną - tj. zapewnienie reprezentacji osób fizycznych w sprawach dotyczących ich praw lub interesów, które mają być lub są prowadzone na terytorium Polski.

Bezpłatna pomoc prawna ma polegać w szczególności na:

• udzieleniu porady prawnej lub informacji w sprawach dotyczących życia codziennego, w tym w sprawach mieszkaniowych, w zakresie prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych, ubezpieczenia zdrowotnego albo korzystania z usług;

• udzieleniu porady prawnej lub informacji w sprawach dotyczących posiadanych praw lub obowiązków, wskazaniu podmiotu lub organizacji właściwych do załatwienia danej sprawy, w szczególności pomocy w jej załatwieniu w drodze mediacji lub polubownego rozstrzygnięcia;

• udzieleniu pomocy w opracowaniu projektu pisma dotyczącego kwestii prawnej;

• udzieleniu pokrzywdzonemu przestępstwem lub wykroczeniem porady prawnej lub informacji, w tym zapoznaniu go z uprawnieniami i obowiązkami w postępowaniu karnym, postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz zainicjowaniu postępowania mającego na celu naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem lub wykroczeniem;

• udzieleniu pomocy prawnej w wypadkach niecierpiących zwłoki,
  w szczególności osobie zatrzymanej;

• udzieleniu porady prawnej cudzoziemcowi ubiegającemu się o nadanie statusu uchodźcy lub o azyl albo umieszczonemu w strzeżonym ośrodku lub w areszcie w celu wydalenia;

• zapewnieniu reprezentacji w sprawach, które mają być lub są prowadzone na terytorium Polski.

Pomoc prawna nie będzie natomiast obejmować spraw, które dotyczą:

• sporządzenia umowy;

• warunków uzyskania kredytu lub pożyczki, której ma udzielić bank;

• sporządzenia skargi konstytucyjnej;

• spraw związanych z prowadzeniem działalności gos­podarczej;

• powstania lub działalności instytucji społecznej, w szczególności fundacji, stowarzyszenia albo innej organizacji pozarządowej;

• spraw podatkowych, celnych i dewizowych.

Kto skorzysta?

Osobom fizycznym, które ze względu na sytuację majątkową lub osobistą nie mogą samodzielnie bronić swoich praw lub interesów, przyznawana ma być na terytorium Polski nieodpłatna pomoc prawna.

Pomoc prawna może być przyznana tylko:

1. obywatelom polskim, mającym miejsce zamieszkania i prze­bywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

2. obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, z wyłączeniem Królestwa Danii, państw członkowskich Euro­pejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz Konfederacji Szwajcarskiej, przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt;

3. cudzoziemcom innym niż ww. określonym, mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zgody na pobyt tolerowany lub w związku z posiadaniem w Rzeczy­pospolitej Polskiej statusu uchodźcy;

4. cudzoziemcom ubiegającym się o nadanie statusu uchodźcy lub o azyl;

5. cudzoziemcom, wobec których toczy się postępowanie o wydalenie z terytorium Polski.

Bezpłatna pomoc prawna ma być przyznawana takim osobom, o ile spełniają tzw. kryterium dochodowe określone w art. 8 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Zgodnie z tym przepisem prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej w zasadzie przysługuje: 

• osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 461 zł, zwanej „kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej”, 

• osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 316 zł, zwanej „kryterium dochodowym na osobę w rodzinie”, 

• rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, zwanej „kryterium dochodowym rodziny” 

- przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednej z okoliczności uzasadniających udzielenie  pomocy społecznej. 

Ponadto pomoc prawną przyznawać się będzie także osobie, która nie może samodzielnie zapewnić obrony swoich praw lub interesów, a w szczególności z powodu:

• sieroctwa;

• bezdomności;

• bezrobocia;

• niepełnosprawności;

• długotrwałej lub ciężkiej choroby;

• przemocy w rodzinie;

• ubiegania się o status uchodźcy lub o azyl;

• zatrzymania, umieszczenia w strzeżonym ośrodku lub w areszcie w celu wydalenia;

• zwolnienia z zakładu karnego;

• alkoholizmu lub narkomanii;

• zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej;

• klęski żywiołowej. 

Kto nie uzyska bezpłatnej pomocy prawnej?

Pomoc prawna nie zostanie przyznana, jeżeli:

1. osoba ubiegająca się o pomoc prawną nie spełnia warunków odnośnie ww. kryterium dochodowego czy niemożności samodzielnego zapewnienia obrony swoich praw lub interesów;

2. sytuacja majątkowa osoby ubiegającej się o pomoc prawną pozwala na poniesienie kosztów odpłatnej pomocy prawnej przy wykorzystaniu własnych zasobów majątkowych, w szczególności w przypadku posiadania znacznych zasobów finansowych, przedmiotów lub papierów wartościowych lub nieruchomości, chyba że niezwłoczne ich wykorzystanie na opłacenie pomocy prawnej napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody;

3. w sposób oczywisty nie zachodzi potrzeba udzielenia pomocy prawnej;

4. w sprawie objętej wnioskiem o przyznanie pomocy prawnej pełnomocnik lub obrońca został ustanowiony przez sąd.

Przyznania pomocy prawnej będzie można także odmówić, jeśli osoba ponownie ubiegająca się o przyznanie pomocy prawnej, uprzednio nie zawia­domiła o zmianie okoliczności stanowiących podstawę przyznania pomocy prawnej, lub nie zwróciła kosztów przyznanej pomocy prawnej, do których zwrotu była obowiązana.  

Organizacja pomocy prawnej  

Zadania pomocy prawnej określone w projektowanej ustawie wykonywać będą:

• Krajowe Centrum Pomocy Prawnej;

• Biura Pomocy Prawnej.

Krajowe Centrum Pomocy Prawnej i Biura Pomocy Prawnej mają być państwowymi jednostkami budżetowymi, finansowanymi z części budżetu państwa, której dysponentem jest Minister Sprawiedliwości, prowadzącymi gospodarkę finansową na zasadach określonych w przepisach dla państwowych jednostek budżetowych. Będą one przy tym jednostkami organizacyjnymi podległymi Ministrowi Sprawiedliwości.

Siedzibą Krajowego Centrum Pomocy Prawnej będzie Warszawa. Do zakresu jego działania należeć ma:

1. organizacja udzielania pomocy prawnej;

2. kontrola wdrażania ustawy;

3. wydawanie zaleceń w celu zapewnienia jednolitej realizacji ustawy;

4. współpraca z samorządami zawodów prawniczych dla zapewnienia stałej obsługi ludności w zakresie pomocy prawnej;

5. przedstawianie Ministrowi Sprawiedliwości propozycji no­wych rozwiązań organizacyjnych;

6. przedstawianie Ministrowi Sprawiedliwości, nie później niż do 30 czerwca roku następnego, rocznych sprawozdań z działalności Krajowego Centrum i Biur Pomocy Prawnej w zakresie udzielonej pomocy prawnej;

7. monitorowanie udzielanej pomocy prawnej;

8. współpraca z organizacjami pozarządowymi i studenckimi, działającymi na rzecz dostępu obywateli do informacji i pomocy prawnej;

9. wykonywanie innych zadań przewidzianych w ustawie.

Organem Krajowego Centrum jest Dyrektor Krajowego Centrum Pomocy Prawnej.

Biura Pomocy Prawnej będą jednostkami organizacyjnymi podległymi Dyrektorowi Krajowego Centrum Pomocy Prawnej. Do zakresu działania Biura Pomocy Prawnej należeć ma:

1. organizowanie i udzielanie pomocy prawnej;

2. współpraca z samorządami zawodów prawniczych dla zapewnienia stałej obsługi ludności w zakresie pomocy prawnej, w tym świadczenia pomocy prawnej w wypadkach niecierpiących zwłoki;

3. współpraca z organizacjami pozarządowymi i studenckimi, działającymi na rzecz dostępu obywateli do informacji i pomocy prawnej;

4. udostępnianie, w miarę możliwości, ogólnych informacji i materiałów informacyjnych, dotyczących pomocy prawnej.

Organem Biura Pomocy Prawnej jest Kierownik Biura.

Biura Pomocy Prawnej będą tworzone w miejscowościach będących siedzibami sądów okręgowych. Ze względu na zwiększone potrzeby w zakresie udzielania pomocy prawnej oraz konieczność zapewnienia rzeczywistego dostępu do pomocy prawnej, Biura Pomocy Prawnej będą mogły być tworzone także w miastach będących siedzibami sądów rejonowych.

Minister Sprawiedliwości, na wniosek Dyrektora Krajowego Centrum i po zasięgnięciu opinii Rady Koordynacyjnej Pomocy Prawnej, w drodze rozporządzenia, będzie tworzył i znosił takie Biura Pomocy Prawnej oraz ustalał obszary ich właściwości, mając na względzie w szczególności potrzebę zapewnienia rzeczywistego dostępu do pomocy prawnej oraz stopień zamożności społeczeństwa na danym obszarze.

Do dnia 30 maja 2006 r. Minister Sprawiedliwości utworzy Biura Pomocy Prawnej w jedenastu miastach będących siedzibami sądów okręgowych, do dnia 30 czerwca 2007 r. - w kolejnych dziesięciu miastach będących siedzibami sądów okręgowych, natomiast pozostałe Biura Pomocy Prawnej - do dnia 31 grudnia 2008 r.

Kto będzie udzielał pomocy prawnej?

Naczelna Rada Adwokacka oraz Krajowa Rada Radców Prawnych będą prowadzić i przekazywać Dyrektorowi Centrum, nie później niż do dnia 31 stycznia, aktualne listy, odpowiednio, adwokatów i radców prawnych, którzy wyrazili zgodę na udzielanie kwalifikowanej pomocy prawnej na podstawie omawianego projektu ustawy, a także listy aplikantów adwokackich i radcowskich, którzy wyrazili gotowość udzielania podstawowej pomocy prawnej (pod nadzorem pracowników pomocy prawnej, zatrudnionych w Biurze Pomocy Prawnej) na zasadzie dobrowolności i nieodpłatności. Takie listy powinny zawierać:

• imię i nazwisko, odpowiednio, adwokata, radcy prawnego oraz aplikanta;

• adres kancelarii albo zespołu oraz telefon kontaktowy;

• określenie specjalizacji w danej dziedzinie prawa;

• oświadczenie o gotowości udzielania pomocy prawnej w wypadkach niecierpiących zwłoki.

Podstawowa pomoc prawna 

W Krajowym Centrum oraz w Biurach Pomocy Prawnej będą zatrudnieni pracownicy pomocy prawnej, w tym radcowie prawni, oraz pracownicy administracyjni i pracownicy obsługi.

Podstawowej pomocy prawnej udzielać mają w zasadzie pracownicy pomocy prawnej, zatrudnieni w Biurze Pomocy Prawnej. Podstawowa pomoc prawna będzie mogła być także udzielana, pod nadzorem ww. osoby, na zasadzie dobrowolności i nieodpłatności, przez aplikantów adwokackich, radcowskich, notarialnych, sądowych i prokuratorskich, a także przez studentów i absolwentów wydziałów prawa.

Pracownikiem pomocy prawnej może zostać osoba, która:

1. korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;

2. nie była skazana za umyślnie popełnione przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;

3. ukończyła wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskała tytuł magistra, albo zagraniczne studia prawnicze, uznane w Polsce;

4. posiada stan zdrowia pozwalający na zatrudnienie na stanowisku pracownika pomocy prawnej.

Pracownicy pomocy prawnej co 2 lata mają podlegać specjalnej ocenie kwalifikacyjnej. Będzie ona dotyczyć wykonywania przez pracownika pomocy prawnej zadań i czynności służbowych. 

Kwalifikowana pomoc prawna

Kwalifikowanej pomocy prawnej udzielać mają, w formie właściwej dla danego postępowania, osoby uprawnione do udzielania pomocy prawnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze oraz ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych.

W przypadku przyznania kwalifikowanej pomocy prawnej Kierownik Biura wyznaczy osobę, która udzieli tej pomocy, spośród adwokatów albo radców prawnych wpisanych na listy przekazane przez Naczelną Radę Adwokacką i Krajową Radę Radców Prawnych. Wyznaczenie adwokata albo radcy prawnego będzie następowało zgodnie ze specjalizacją w danej dziedzinie prawa, przy uwzględnieniu kolejności na liście. Wyznaczenie adwokata albo radcy prawnego przez Kierownika Biura stanowić ma uprawnienie osoby, której przyznano kwalifikowaną pomoc prawną, do udzielenia pełnomocnictwa do podjęcia czynności w sprawie określonej w decyzji wyznaczonemu adwokatowi lub radcy prawnemu, bez ponoszenia przez tę osobę wynagrodzenia i wydatków adwokata albo radcy prawnego.

Osoba, której przyznano kwalifikowaną pomoc prawną, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, będzie mogła wystąpić do Kierownika Biura o zmianę wyznaczonego adwokata albo radcę prawnego, wskazując okoliczności uzasadniające potrzebę wyznaczenia innej osoby do udzielenia kwalifikowanej pomocy prawnej.

Kierownik Biura przyzna, w drodze postanowienia, wynagro­dzenie oraz zwrot udokumentowanych wydatków adwokatowi albo radcy prawnemu, który wykonał czynności z zakresu kwalifikowanej pomocy prawnej, jeżeli adwokat albo radca prawny:

1. nie uzyskał wynagrodzenia i zwrotu udokumentowanych wydatków w postępowaniu prowadzonym z jego udziałem lub gdy do postępowania takiego nie doszło;

2. egzekucja wynagrodzenia i zwrot udokumentowanych wydatków, przyznanych w ramach ww. postępowania okazała się bezskuteczna.

Na to postanowienie będzie przysługiwało zażalenie do Dyrektora Centrum.  Adwokat albo radca prawny, występujący o przyznanie takiego wynagrodzenia, składać ma do Biura Pomocy Prawnej wniosek, w którym wskazuje numer decyzji o przyznaniu kwalifikowanej pomocy prawnej, osobę, której udzielił tej pomocy, zakres i rodzaj podjętej czynności, kwotę wnioskowanego wynagrodzenia, a także okoliczności uzasadniające przyznanie tego wynagrodzenia. Wniosek o przyznanie wynagrodzenia powinien zawierać także oświadczenie adwokata albo radcy prawnego, że wynagrodzenie to nie zostało opłacone w całości albo w części.

Wynagrodzenie oraz zwrot udokumentowanych wydatków z tytułu udzielenia kwalifikowanej pomocy prawnej ustalane będzie odpowiednio według zasad określonych w przepisach o opłatach za czynności adwokatów i radców prawnych w zakresie ponoszenia kosztów nieopłaconej pomocy prawnej oraz zwrotu niezbędnych i udokumentowanych wydatków.

Biuro Pomocy Prawnej wypłaci wynagrodzenie po uprawomocnieniu się ww. postanowienia. Dzień uprawomocnienia się postanowienia oznacza przy tym zakończenie udzielania kwalifikowanej pomocy prawnej.

W jakim trybie pomoc prawna będzie przyznawania? 

Pomoc prawna będzie mogła być przyznana na wniosek osoby, która spełnia ww. warunki odnośnie kryterium dochodowego czy niemożności samodzielnego zapewnienia obrony swoich praw lub interesów.

Wniosek o przyznanie pomocy prawnej wnosi się do Biura Pomocy Prawnej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania, a w razie jego braku - ze względu na miejsce pobytu, osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy prawnej. Osoba uprawniona jest obowiązana podać we wniosku dokładne dane i informacje zgodne z prawdą, pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Wniosek powinien zawierać oświadczenie osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy prawnej, obejmujące m.in.:

• imię, nazwisko i obywatelstwo osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy prawnej;

• wskazanie miejsca zamieszkania lub pobytu tej osoby;

• adres dla doręczeń;

• określenie przedmiotu wnioskowanej pomocy prawnej, w miarę potrzeby z uzasadnieniem;

• dokładne dane o sytuacji majątkowej i dochodach oraz o stanie rodzinnym osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy prawnej oraz osób, z którymi prowadzi wspólne gospodarstwo domowe;

• wskazanie okoliczności co do niemożności samodzielnego zapewnienia obrony swoich praw lub interesów;

• oświadczenie, że w sprawie objętej wnioskiem o przyznanie pomocy prawnej pełnomocnik lub obrońca nie został usta­nowiony przez sąd;

• oświadczenie o prawdziwości danych i informacji zawartych we wniosku;

• oświadczenie o zapoznaniu się z pouczeniem o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia;

• podpis osoby ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej lub osoby uprawnionej do jej reprezentowania.

W przypadku nieporadności osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy prawnej lub niemożności osobistego sporządzenia wniosku, wniosek ten sporządzać ma pracownik pomocy prawnej, na podstawie danych i informacji przedstawionych przez tę osobę.

Osoba ubiegająca się o przyznanie pomocy prawnej bezie też mogłą dołączyć do wniosku dokumenty dotyczące jej sytuacji majątkowej, dochodów lub stanu rodzinnego, potwierdzające spełnienie wspomnianych warunków odnośnie kryterium dochodowego czy niemożności samodzielnego zapewnienia obrony swoich praw lub interesów.

W wypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności w warunkach określonych w art. 245 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (tzn. w przypadku zatrzymania, gdy na żądanie zatrzymanego należy niezwłocznie umożliwić mu nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę), czynności z zakresu pomocy prawnej można będzie podjąć na żądanie osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy prawnej, zgłoszone w dowolnej formie. W takim przypadku osoba, której przyznano pomoc prawną, powinna spełnić wymogi w zakresie złożenia określonego wyżej wniosku niezwłocznie po ustaniu przeszkody powodującej niemożność dokonania tych formalności. Jeżeli natomiast taka osoba, której udzielono kwalifikowanej pomocy prawnej, nie dopełni ww. obowiązku, to nastąpi cofnięcie przyznanej kwalifikowanej pomocy prawnej, a ta osoba będzie obowiązana do zwrotu kosztów tej pomocy.

Wniosek o przyznanie pomocy prawnej ma być składany na urzędowym formularzu według ustalonego wzoru (określonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości). Rozpoznanie wniosku ma nastąpić bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie 14 dni od dnia jego wniesienia.

Przyznanie pomocy prawnej oraz odmowa jej przyznania będzie następować w drodze decyzji administracyjnej, wydanej przez Kierownika Biura Pomocy Prawnej.

Decyzja o przyznaniu pomocy prawnej określać ma rodzaj i zakres przyznanej pomocy prawnej.

Natomiast od decyzji odmawiającej przyznania pomocy prawnej ma przysługiwać odwołanie do Dyrektora Centrum. Rozpoznanie odwołania powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki, w terminie nie dłuższym niż 14 dni. Termin do wniesienia skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego wynosił będzie w tym przypadku 14 dni od dnia doręczenia decyzji. Rozpoznanie skargi przez wojewódzki sąd administracyjny następowało będzie w postępowaniu uproszczonym - w terminie nie dłuższym niż 2 miesiące.

Osoba, której przyznano kwalifikowaną pomoc prawną, jest obowiązana zawiadomić Biuro Pomocy Prawnej o każdej zmianie okoliczności stanowiących podstawę przyznania pomocy prawnej, w terminie 7 dni od dnia wystąpienia tej zmiany. Przyznaną kwalifikowaną pomoc prawną można cofnąć, jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których przyznano pomoc prawną, przestały istnieć. Przyznaną kwalifikowaną pomoc prawną cofać się będzie również, jeśli okaże się, że okoliczności, na podstawie których przyznano pomoc prawną, nie istniały. Osoba, której przyznano kwalifikowaną pomoc prawną, będzie wówczas obowiązana do zwrotu kosztów tej pomocy.

Co istotne, postępowanie prowadzone na podstawie projektu omawianej ustawy oraz przed sądem administracyjnym będzie wolne od opłat.

Termin udzielenia pomocy prawnej określać ma Biuro Pomocy Prawnej przy uwzględnieniu daty wydania decyzji i okoliczności zawartych we wniosku. Termin ten nie powinien być dłuższy niż 30 dni od dnia wydania decyzji o przyznaniu pomocy prawnej. W sprawach wymagających pilnego udzielenia pomocy prawnej ma się określać możliwie krótki termin stosownie do okoliczności sprawy. W razie potrzeby, przy udzielaniu pomocy prawnej cudzoziemcowi, Biuro Pomocy Prawnej będzie zapewniało mu możliwość porozumienia się w tej sprawie oraz tłumaczenia dokumentów.

Podstawa prawna:

• Rządowy projekt ustawy o dostępie do nieodpłatnej pomocy prawnej przyznawanej przez państwo osobom fizycznym (projekt);

• Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2004 r., Nr 64, poz. 593, ze zm.);

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zm.)