9.9.2021
Zespół
e-prawnik.pl
W polskim procesie karnym dowód ze świadków jest najczęstszym sposobem dochodzenia do prawdy. Gdy dostajemy wezwanie z sądu, by stawić się w roli świadka, mamy obowiązek udać się do sądu we wskazanym terminie i zgodnie z prawdą przekazać to, co jest nam wiadome. Są jednak sytuacje, gdy osoba wezwana na świadka może odmówić składania zeznań lub odpowiedzi na pewne pytania. Regulują to przepisy Kodeksu postępowania karnego.
"Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania" - tak rozpoczyna się rozdział 21 Kodeksu postępowania karnego, dotyczący świadków. Obowiązek zawarty w tym przepisie nie jest jednak absolutny. Istnieją sytuacje, kiedy to od złożenia zeznań można się uchylić.

Tajemnica służbowa i zawodowa
Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek. Sąd lub prokurator może zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, co spowoduje, że będą musiały zeznawać także w tym zakresie.
Nieco inaczej prawo traktuje osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej. Mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie takich osób decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.
Dodatkowo zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych.
Ta reguła nie ma zastosowania tylko wtedy, gdy informacja dotyczy przestępstw: ludobójstwa (art. 118 k.k.), zamachu na niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej (art. 127 k.k.), zamachu stanu (art. 128 k.k.), szpiegostwa (art. 130 k.k.), zamachu na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (art. 134 k.k.), zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (art. 140 k.k.), zabójstwa (art. 148 k.k.), sprowadzenia niebezpieczeństwa powszechnego (art. 163 k.k.), przejęcia kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym (art. 166 k.k.) i wzięcia zakładnika (art. 252 k.k.) - o tych przestępstwach każdy ma obowiązek powiadomić organy ścigania (niepowiadomienie jest zaś przestępstwem z art. 240 k.k.).
Warto zauważyć, że można przesłuchać dziennikarza na okoliczności objęte tajemnicą dziennikarską,, jeżeli on sam chce takie zeznania złożyć, tj. złamać wiążącą go tajemnicę.

Więzy pokrewieństwa
Zeznań może odmówić osoba najbliższa dla oskarżonego. O tym, kto jest "osobą najbliższą" przesądza art. 115 § 11 k.k. - jest to: małżonek, wstępny (każdy z rodziców, dziadków, pradziadków itd.), zstępny (każdy z dzieci, wnuków itd.), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Tu od razu warto wyjaśnić, że zarówno rodzeństwo małżonka, jak i małżonek rodzeństwa oskarżonego to także "osoby najbliższe". Odnośnie "wspólnego pożycia" zastrzec należy, że chodzi tu o konkubinat, tj. związek osób różnej płci, które faktycznie żyją jak małżeństwo.
Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.
Byłej konkubinie oskarżonego nie przysługuje jednak prawo odmowy składania zeznań, zatem nie ma potrzeby informować jej o tym.
Oskarżony o współudział
Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Nie zawsze bowiem wszystkich współsprawców jednego przestępstwa sądzi ten sam sąd. Sprawy mogą od początku toczyć się w różnych sądach, mogą być także rozdzielone.
Chodzi o to, by ów "oskarżony w innej toczącej się sprawie", na skutek zmiany swojej sytuacji procesowej nie był w istocie zmuszony zeznawać przeciwko sobie. W "swojej" sprawie, jako oskarżony, mógłby bowiem odmówić składania wyjaśnień bez żadnego powodu. Jako świadek - w braku omawianej regulacj - musiałby zaś zeznawać, pod groźbą odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Tymczasem okoliczności, o których miałby zeznawać, obciążyć mogłyby także jego samego.
Odmowa odpowiedzi na pytanie
Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Oczywiście nie chodzi tu o odmowę składania zeznań w ogóle, a tylko prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie - sądu, oskarżonego, obrońcy, prokuratora itd. Jak wskazał Sąd Najwyższy, sąd nie może dociekać powodów, dla których świadek odmawia odpowiedzi na pytanie, zasłaniając się obawą przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, co dotyczy także takich sytuacji, gdy odmową swoją świadek zubaża materiał dowodowy i tym samym utrudnia sądowi dotarcie do prawdy. Wypytywanie świadka o okoliczności dotyczące skorzystania przez niego z uprawnienia z art. 183 § 1 k.p.k. musiałoby być wręcz ocenione w kategoriach rażącego naruszenia prawa (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2005 r., sygn. akt II KK 353/2004, OSNKW 2005/7-8 poz. 64).
Ponadto świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą. Ewentualna odmowa sądu nie podlega jednak zaskarżeniu.
Szczególnie bliski stosunek osobisty
Ponieważ nie da się przewidzieć wszystkich możliwych sytuacji, Kodeks przewiduje, że sąd może zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie. Jako przykłady takiego stosunku osobistego można podać posiadanie wspólnego dziecka przez osobę składającą zeznania i podejrzanego bądź oskarżonego, narzeczeństwo, bliską przyjaźń. Do tej także kategorii zaliczać się mogą związki osób tej samej płci. Raczej ostrożnie organy podchodzą natomiast do luźniejszych, typowych dla kultury młodzieżowej związków ("chodzenia ze sobą") - trzeba tu zbadać, czy w rzeczywistości zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty.
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zm.).

Potrzebujesz porady prawnej?
Prawo do odmowy składania zeznań w procesie karnym - opinia prawna
Stan faktyczny Kilka miesięcy temu zostałem pobity i obrabowany przez dwóch sprawców (zabrano mi telefon komórkowy i wszystkie banknoty z portfela, razem ok. 500 zł). Świadkiem tego były dwie dziewczyny, które zresztą próbowały ich powstrzymać. (...)
Kogo możesz powołać na świadka w swojej sprawie?
W postępowaniu cywilnym przed sądem możesz i musisz zarazem często przytaczać dowody na swoje twierdzenia. I nie ma tu znaczenia, czy jest to postępowanie procesowe (np. spierasz się o zapłatę z jakiegoś tytułu), czy nieprocesowe (np. gdy chodzi o zniesienie współwłasności). (...)
Jakie prawa i obowiązki ma świadek w postępowaniu karnym?
Podstawowe informacje o statusie świadka w postępowaniu karnym Jeżeli zostałeś wezwany w charakterze świadka, masz obowiązek stawić się i złożyć zeznania (zgodnie z art. 177 § 1 Kodeksu postępowania karnego - k.p.k.). Zeznania świadka mogą być kluczowe w sprawie i pomóc sądowi (...)
Jakie dowody są dopuszczane w procesie karnym, a jakie nie?
Kto ma prawo inicjatywy dowodowej? Proces karny nie zna legalnej teorii dowodowej, a w Kodeksie postępowania karnego nie sformułowano zamkniętego katalogu dowodów, w związku z czym dowodem może być wszystko to, co przyczynić się może do wyjaśnienia prawdy. Zgodnie (...)
Jakie prawa ma przesłuchiwany świadek w postępowaniu karnym?
W przypadku przesłuchania świadkowi przysługują pewne uprawnienia, dzięki którym może on chronić swoje interesy czy swoich bliskich. Samo przesłuchanie jest sytuacją niewątpliwie stresującą, a ten fakt jest często wykorzystywany przez prowadzących przesłuchanie (...)
Możesz ustanowić pełnomocnika do zarejestrowania Twojej działalności. Pełnomocnictwo może być uwidocznione w CEIDG, co pozwoli uniknąć uiszczania opłaty skarbowej przy działaniach pełnomocnika. Pełnomocnikiem może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna (spółka). (...)
Doprowadzenie do upadłości spółki przez funkcjonariuszy Urzędu Celnego - opinia prawna
Stan faktyczny Moja firma, gdy byłem prezesem jej zarządu, zakupywała alkohol etylowy skażony do produkcji preparatów chemicznych. W toku jednej z kontroli prowadzonej przez Urząd Celny zarzucono nam "odkażanie" alkoholu etylowego, co w konsekwencji doprowadziło do zamknięcia składu (...)
Projekt zmian w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
Na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości pojawił się projekt ustawy o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Dlaczego pojawiła się propozycja zmian? Zmiana ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (...)
Jakich oświadczeń i dokumentów może żądać zamawiający od wykonawców w zamówieniach publicznych?
Kto może ubiegać się o udzielenie zamówienia? W postępowaniu o udzielenie zamówienia mogą uczestniczyć wykonawcy, którzy spełniają warunki udziału w postępowaniu określone przez zamawiającego. Podkreślić wszak należy, iż w szczególności w postępowaniu (...)
Rozdział 1 działu II Kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.) określa właściwość i skład sądu karnego. W których sprawach orzeka sąd rejonowy? Właściwość sądów jest wyznaczana przez przedmiot orzekania, a nie przez ilość wysiłku organizacyjnego czy intelektualnego, (...)
Zasady uznawania dowodu zagranicznego w Polsce
Ustawodawca wprowadzając do obowiązującego Kodeksu postępowania karnego art. 587, zdecydował się wypełnić istniejącą w poprzednio obowiązującym kodeksie z 1969 r. lukę w zakresie dopuszczalności wykorzystania w procesie karnym dowodów uzyskanych w drodze pomocy prawnej od organów (...)
Jakie są prawa i obowiązki pokrzywdzonego w postępowaniu karnym?
Kto ma status pokrzywdzonego w postępowaniu karnym? Pokrzywdzony to osoba, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone. Pokrzywdzona może być również np. spółka (podmiot zbiorowy). W jej imieniu występuje osoba uprawniona. Jeżeli pokrzywdzony nie ma ukończonych (...)
Jakie są prawa i obowiązki podejrzanego w postępowaniu karnym?
Kto ma status podejrzanego w postępowaniu karnym? Podejrzany to osoba, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której postawiono już zarzut w związku z rozpoczęciem przesłuchania w charakterze podejrzanego. Do czasu wydania prawomocnego wyroku jest on (...)
Odpady w 2020 r. - rejestracja, ewidencja i sprawozdawczość
Przeczytaj najważniejsze informacje i zmiany dotyczące rejestracji, ewidencji odpadów i sprawozdań o wytworzonych odpadach. Co to jest BDO? BDO to baza danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami. Ma pomóc uszczelnić system gospodarowania odpadami, zwiększyć (...)
Czy wiesz, czego możesz domagać się od organów ścigania będąc pokrzywdzonym?
Status pokrzywdzonego musiał zostać określony przepisami, ponieważ „ofiarą przestępstwa” niestety może zostać każdy z nas. Dokładniej rzecz ujmując pokrzywdzonym może być zarówno osoba fizyczna jak i prawna. Kto posiada status pokrzywdzonego w rozumieniu polskich (...)
Wszystko o protokołach w postępowaniu karnym
Zagadnienia ogólne Kodeks postępowania karnego rozróżnia czynności, z których protokół musi być sporządzony, oraz czynności, z których protokół można sporządzić, ale nie jest to bezwzględnie konieczne. Zgodnie z art. 143 § (...)
Zmienione Prawo zamówień publicznych
W styczniu 2021 roku zmieniają się zasady i procedury zamówień publicznych. Sprawdź kto musi stosować nowe przepisy, jakie są nowe tryby zamówień i najważniejsze reguły dotyczące przygotowania i złożenia oferty w zamówieniu publicznym. ##baner## Co to są zamówienia (...)
Spotkanie Ministrów Sprawiedliwości Państw Grupy Wyszehradzkiej (7-9 maja 2009 r., Wrocław)
W dniach 7-9 maja 2009 r. we Wrocławiu odbyło się X spotkanie Ministrów Sprawiedliwości Państw Grupy Wyszehradzkiej.I. Uczestnicy spotkania.ze strony czeskiej:1. Pan Jiři Pospíšil, Minister Sprawiedliwości,2. Pan Pavel Stanek, Zastępca (...)
Spotkanie Ministrów Sprawiedliwości Państw Grupy Wyszehradzkiej (7-9 maja 2009 r., Wrocław)
W dniach 7-9 maja 2009r. we Wrocławiu odbyło się X spotkanie Ministrów Sprawiedliwości Państw Grupy Wyszehradzkiej.I. Uczestnicy spotkania.ze strony czeskiej:1. Pan Jiři Pospíšil, Minister Sprawiedliwości,2. Pan Pavel Stanĕk, Zastępca (...)
Poręczenie zamiast aresztu, czyli sposób na uniknięcie najgorszego
Co to są środki zapobiegawcze i które z nich są nieizolacyjnymi środkami? Od momentu zatrzymania osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa albo też od momentu pozyskania informacji o popełnieniu przestępstwa przez taką osobę, ze względu na konieczność zabezpieczenia prawidłowego (...)