Projekt o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych

Kompensata państwowa nie ma - co do swej istoty - zastępować restytucji i odszkodowania ze strony sprawcy przestępstwa. Przede wszystkim bowiem to on powinien zadośćuczynić za szkody i cierpienia zadane ofierze. Ingerencja państwa powinna nastąpić jedynie wówczas, gdy osoba pokrzywdzona przestępstwem nie może otrzymać jakichkolwiek środków od sprawcy, ani z żadnego innego źródła (ubezpieczenie, pomoc socjalna itp.). W Polsce dotychczas nie istniał system państwowej pomocy przysługującej ofiarom przestępstw. Takiej roli nie pełni również fundusz pomocy postpenitencjarnej. Pomoc taka świadczona była zupełnie wyjątkowo. Aktualnie ofiary przestępstw mają zatem do dyspozycji w zasadzie tylko to, co jest dostępne dla wszystkich osób potrzebujących pomocy. Chodzi o pomoc społeczną, której zaplecze finansowe jest jednak bardzo skromne, jak też o różnego rodzaju ubezpieczenia, z których wszakże korzystać mogą osoby zamożniejsze.

Jakie zmiany wprowadziłaby projektowana ustawa?

Przede wszystkim należy podkreślić, iż uchwalenie tej ustawy i jej szybkie wprowadzenie w życie jest konieczne z uwagi na przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, w której dąży się do ujednolicenia zasad państwowej kompensacji przysługującej ofiarom przestępstw we wszystkich krajach członkowskich. Przepisy projektu ustawy uwzględniają nie tylko postanowienia dyrektywy dotyczącej kompensaty, ale również przepisy, które nie zostały w niej ostatecznie zawarte, choć z pewnością stanowić będą wytyczne dla państw członkowskich przy implementacji dyrektywy. Dotyczy to przepisów określających warunki uzyskania kompensaty, jej subsydiarność, zakres, czy termin składania wniosków o jej przyznanie.

Co dokładnie reguluje projekt?

Projekt ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych określa zasady i tryb przyznawania kompensaty oraz warunki współpracy organów pomocniczych i organów orzekających w Rzeczypospolitej Polskiej z organami pomocniczymi i organami orzekającymi w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej w zakresie postępowania w sprawach o kompensatę.

Co należy rozumieć pod pojęciem „kompensata”?

Kompensata to świadczenie pieniężne przyznawane ofiarom niektórych przestępstw umyślnych lub ich osobom najbliższym, które jest wypłacane z budżetu państwa. Poza tym proponuje się, by za ofiarę uznać osobę fizyczną, która na skutek przestępstwa umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy, poniosła śmierć albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, określonych w art. 156 § 1 i 157 § 1 Kodeksu karnego. Poza tym na potrzeby opisywanego projektu zdefiniowano pojęcie osoby najbliższej. Osobami takimi są: małżonek lub osoba pozostająca z ofiarą we wspólnym pożyciu, wstępny, zstępny, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia - jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa osoby te pozostawały na utrzymaniu ofiary, która poniosła śmierć na skutek przestępstwa.

Gdzie i w stosunku do kogo stosowana będzie projektowana ustawa?

Projekt obejmuje przestępstwa umyślne popełnione tylko na terytorium RP. Z kolei ofiarą może być nie tylko obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, lecz również każdego innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Do takiej regulacji zobowiązuje wskazana wyżej dyrektywa.

Projekt wprowadza zasadę subsydiarności kompensaty. Wchodzi zatem ona w grę dopiero wtedy, gdy osoba uprawniona nie może jej uzyskać z żadnego innego źródła. Stworzenie wyczerpującego katalogu instytucji i organizacji, od których można uzyskać odszkodowanie nie jest możliwe, dlatego wskazano w projekcie najczęściej występujące, tj. ubezpieczenie, pomoc społeczna. Jednocześnie przyjmuje się, że kompensata będzie przyznawana niezależnie od tego, czy sprawca lub sprawcy przestępstwa zostali wykryci, oskarżeni lub skazani. Przyznanie państwowej kompensaty nie zwalnia sprawcy z obowiązku naprawienia szkody, ani też nie ogranicza prawa dochodzenia odszkodowania przez osoby uprawnione od sprawcy przestępstwa w postępowaniu sądowym.

Jakie koszty podlegać będą kompensacji?

Projektowana ustawa przewiduje ściśle określony katalog kosztów podlegających kompensacji - mogą to być wyłącznie utracone zarobki lub inne środki utrzymania, koszty leczenia oraz koszty pogrzebu. Nie przewiduje się pokrycia szkód materialnych, ani zadośćuczynienia krzywdy moralnej. Określono ponadto maksymalną wysokość, jaką może osiągnąć kompensata, tj. 12000 złotych. Oczywistą przyczyną przedstawionych powyżej propozycji są bardzo ograniczone aktualnie możliwości budżetu państwa polskiego. Ubieganie się o kompensatę możliwe jest tylko w określonym terminie - tj. w ciągu dwóch lat od chwili popełnienia przestępstwa.

Kolejnym warunkiem uzyskania kompensaty jest wszczęcie postępowania karnego. Wyjątek stanowią tu sytuacje, gdy wprawdzie nie wszczęto postępowania karnego, ale nastąpiło to z powodu zaistnienia określonej ujemnej przesłanki procesowej, np. sprawca zmarł. Natomiast kompensata nie przysługuje pomimo wszczęcia postępowania karnego, jeżeli zostało ono następnie umorzone z powodu stwierdzenia następujących okoliczności:

• czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

• czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, ze sprawca nie popełnia przestępstwa,

• społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

• postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

• brak skargi uprawnionego oskarżyciela, jak również w przypadku gdy sąd, po rozpoczęciu przewodu sądowego, stwierdzi istnienie okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego i wyda wyrok uniewinniający.

Państwowa kompensata nie może w żadnym razie wyręczać sprawców przestępstw, ani przejmować zadań instytucji ubezpieczeniowych oraz pomocy społecznej. Dlatego też
w art. 5 projektu stanowi się, że kompensatę przyznaje się, jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków i kosztów z innych źródeł.

Czy projekt przewiduje obowiązek zwrotu kompensaty?

Oczywiście należy przewidzieć sytuacje, gdy wypłacenie kompensaty okaże się niezasadne, bo postępowanie karne zostało jednak umorzone bądź wydano wyrok uniewinniający z powodów powyżej wskazanych. W takich sytuacjach przewidziano obowiązek zwrotu kompensaty. Jeżeli osoba zobowiązana do zwrotu kompensaty nie uczyni tego w odpowiednim terminie, prokurator będzie mógł wytoczyć powództwo o zwrot kompensaty. Ponadto w razie przyznania osobie uprawnionej kompensaty, Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne do sprawcy lub sprawców przestępstwa umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy, na skutek którego ofiara poniosła śmierć albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, określonych w art. 156 § 1 i 157 § 1 k.k. Zgodnie z projektowaną treścią art. 14 ust. 2 legitymację do wystąpienia z powództwem o roszczenie zwrotne przyznano prokuratorowi.

Kto będzie orzekać o przyznaniu kompensaty?

Organem orzekającym o przyznaniu kompensaty ma być sąd rejonowy, a trybem właściwym - tryb postępowania nieprocesowego. Właściwość miejscową sądu określa miejsce popełnienia przestępstwa stanowiącego podstawę ubiegania się o kompensatę. Uczestnikiem postępowania jest prokurator, którego udział jest uzasadniony także jego wiedzą o toczącym się potencjalnie postępowaniu karnym, w którym pokrzywdzonym jest wnioskodawca. Wymogi formalne wniosku, a zwłaszcza obowiązek udokumentowania okoliczności mających wpływ na przyznanie kompensaty, powinny zapewnić oczekiwaną w tych sprawach szybkość postępowania. Temu samemu celowi służy wyłączenie dopuszczalności wniesienia skargi kasacyjnej. Udogodnieniem dla wnioskodawcy będzie niewątpliwie opracowanie wzoru formularza wniosku o kompensatę.

Jakie jeszcze postanowienia zawiera projekt?

Projekt ustawy wdraża także postanowienia wspomnianej wyżej dyrektywy w zakresie współpracy pomiędzy organami orzekającymi i pomocniczymi, określając jednocześnie ich zadania. Wskazuje organy pomocnicze i orzekające w Rzeczypospolitej Polskiej, ich właściwość miejscową. Z uwagi na fakt, iż organy pomocnicze służyć mają m.in. jako źródło informacji dla osób ubiegających się o kompensatę przyznawaną zarówno w kraju, jak i za granicą, zasadnym było określenie w projekcie ich właściwości ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu tych osób.

Właściwość miejscowa organów orzekających w Rzeczypospolitej Polskiej w przypadku wniosków pochodzących z zagranicy - została określona według miejsca popełnienia przestępstwa. Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa -  właściwy jest sąd, w którego okręgu wszczęto postępowanie lub odmówiono jego wszczęcia, a gdy nie można ustalić właściwości miejscowej sądu w powyższy sposób, organem orzekającym jest sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.

Poza tym projekt postanawia, iż koszty czynności, w tym tłumaczeń dokumentów przekazywanych do organów orzekających w innych państwach członkowskich, dokonywanych przez organy pomocnicze w Rzeczypospolitej Polskiej obciążają Skarb Państwa. Organem orzekającym w Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku wniosków o kompensatę przekazywanych przez organy pomocnicze w innych państwach członkowskich, jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa właściwy jest sąd, w którego okręgu wszczęto postępowanie lub odmówiono jego wszczęcia. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu w sposób określony powyżej, organem orzekającym jest sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.

Ustawa miałaby wejść w życie z dniem 1 lipca 2005 r., jednak niektóre jej przepisy dopiero z dniem 1 stycznia 2006 r.

Źródło:

• Projekt ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości.