Upadłość konsumencka

Jakie nowe przepisy wprowadzają upadłość konsumencką?

Część osób niebędących w stanie spłacać swoich zobowiązań finansowych będzie wkrótce miała prawo ogłosić upadłość. Z końcem marca 2009 r. wprowadzony zostanie nowy typ postępowania oddłużeniowego, określanego jako upadłość konsumencka. Możliwość tzw. upadłości konsumenckiej będą miały osoby fizyczne, które nie są przedsiębiorcami. Nowe przepisy przewidują, że postępowanie upadłościowe będzie dotyczyć wyłącznie tych osób, które stały się niewypłacalne na skutek wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności. O ogłoszeniu upadłości będzie decydował sąd. Oddłużenie będzie z reguły połączone z zobowiązaniem dłużnika do pokrycia przynajmniej części swoich zobowiązań. Nie będzie ono jednak mogło być stosowane częściej niż raz na 10 lat.

- Takie są założenia wchodzącej w życie 31 marca 2009 r. ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Należy ona do tzw. pakietu na rzecz przedsiębiorczości.

Po nowelizacji Prawo upadłościowe i naprawcze będzie dodatkowo regulować zasady wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych dłużników będących osobami fizycznymi nie prowadzącymi działalności gospodarczej, których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od nich okoliczności. Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej będzie uregulowane jako jedno z postępowań odrębnych. Nowy tytuł V w części trzeciej tej ustawy będzie regulował postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Przepisy tego tytułu będą stosowane wobec osób fizycznych, do których nie ma zastosowania postępowanie przewidziane dla przedsiębiorców. Dotychczas takie osoby fizyczne pozbawione były zdolności upadłościowej na gruncie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze. Sytuacja dłużników-konsumentów była więc dotychczas w Polsce znacznie różna od sytuacji podmiotów gospodarczych.

Na gruncie przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego w odniesieniu do przedsiębiorców istnieje od dawna wiele sposobów na umożliwienie kontrolowanego zakończenia prowadzonej przez nich działalności, a czasem nawet powrotu do życia gospodarczego. Pozycja osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, w przypadku problemów finansowych, była dotąd znacznie gorsza.

Na jakich założeniach opiera się upadłość konsumencka?

Upadłość konsumencka jest znanym, na świecie postępowaniem prowadzącym do oddłużenia osób fizycznych w sytuacji, gdy ich zobowiązania przekraczają ich możliwości finansowe. Postępowanie to polega na zbiorczym dochodzeniu roszczeń wierzycieli i próbie ich zaspokojenia w możliwym zakresie. Prowadzi ono do umorzenia części długu konsumenta, którego nie zdołał on spłacić. Skala oddłużenia zależy od sytuacji materialnej i zarobków dłużnika.

Współcześnie prawie we wszystkich rozwiniętych krajach uświadomiono sobie konieczność przeciwdziałania zjawisku określanemu mianem wykluczenia społecznego, które przybiera na sile w okresach kryzysów gospodarczych, aczkolwiek nie tylko w takich okresach. Doświadczenie innych państw wskazuje, że regulacja prawna upadłości konsumenckiej, żeby spełniała swoje funkcje i nie stwarzała zagrożenia dla wierzycieli oraz bezpieczeństwa obrotu prawnego, musi odpowiadać następującym założeniom: 

• oddłużenie musi ustanawiać wyjątek, a nie regułę - dłużnik może skorzystać z tego trybu tylko w wyjątkowych przypadkach i tylko wtedy, gdy daje gwarancję, że oddłużenie wykorzysta na nowy start wżyciu inie będzie się już lekkomyślnie zadłużał,

• możliwość oddłużenia stanowi przywilej dla dłużnika,

• dłużnik powinien w maksymalnym stopniu spłacić swych wierzycieli,

• wierzyciele muszą mieć zapewnioną możliwość obrony ich praw,

• postępowanie powinno być możliwie jak najtańsze [zob. uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - druk sejmowy nr 831].

Takie też intencje przyświecały projektodawcom nowych przepisów. Zadbali oni, by „upadłościowe postępowanie konsumenckie" było możliwie najbardziej odformalizowane i mało kosztowne.

Prawo unijne nie reguluje krajowego prawa upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Nowa regulacja, korzystając ze swobody pozostawionej w tym względzie krajom członkowskim UE, idzie w kierunku zgodnym z tendencjami wykształconymi w ustawodawstwach pozostałych państw członkowskich, realizując w sposób dostosowany do polskich warunków zasadę tzw. zasłużonego nowego startu. 

Jakie skutki będzie miało wprowadzenie upadłości konsumenckiej?

Nowelizacja będzie miała wpływ nie tylko na sytuację dłużnika. Nie pozwoli ona na całkowite odpuszczenie długu, kredytobiorca będzie zobowiązany do spłaty zadłużenia w miarę swoich możliwości. Będzie więc wpływała także na wierzycieli, którzy w większości przypadków zostaną przynajmniej w pewnym stopniu zaspokojeni przez dłużnika, który popadł w kłopoty finansowe. Jednak celem ustawy jest przede wszystkim restrukturyzacja zadłużenia i umożliwienie rehabilitacji społecznej dłużnika. Wprowadzane zmiany korespondują z postulatami środowisk prawniczych i środowiska przedsiębiorców, a w szczególności banków, które są prawdopodobnie największą grupą wierzycieli. Nowe przepisy zakładają humanitarne podejście do osób, które nie z własnej winy wpadają w ręce bezwzględnych komorników i firm windykacyjnych, są eksmitowane i zajmuje się im wszystkie składniki majątku, jakie komornicy znajdą podczas egzekucji należności.

Nowe przepisy opierają się na fundamentalnym dla gospodarki rynkowej założeniu, że długi trzeba spłacać. Tak naprawdę bowiem niespłacone długi pokrywa pozostała część konsumentów. Nowelizacja może jednak zachęcać ludzi do kombinowania poprzez wyzbywanie się majątku i zaciąganie zobowiązań czy pracę tylko „na czarno". Upadłość konsumencka może być więc podstawą do dokonywania zwykłych wyłudzeń. Nowe rozwiązania prawne mogą nie wystarczająco chronić potencjalnych wierzycieli przed zwykłym ludzkim cwaniactwem. Nie można na przykład wykluczyć, że nieuczciwy dłużnik porozumie się po cichu ze swoim pracodawcą w zakresie wypowiedzenia jego umowy o pracę, co stanie się podstawą do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Można też przewidywać, iż po zmianach przepisów kredyty zdrożeją, a banki i inne instytucje finansowe podniosą wymagania co do zdolności kredytowej. Wprowadzenie nowej ustawy zwiększy bowiem sumę niespłacanych kredytów, a to oznacza, iż straty banki będą musiały odbić na pozostałych kredytobiorcach.

Jakie badania dotyczą stosunku Polaków do upadłości konsumenckiej?

Z sondażu przeprowadzonego przez TNS OBOP przeprowadzonego w połowie kwietnia 2007 r. na zlecenie Instytutu Globalizacji wynika, iż Polacy akceptują wprowadzenie upadłości konsumenckiej, jednak tylko w szczególnych przypadkach. Blisko połowa Polaków (48%) chciałaby mieć możliwość ogłoszenia upadłości konsumenckiej w przypadku zdarzeń losowych mających wpływ na ich sytuację materialną. Z sondażu wynika, iż 35% Polaków w ogóle nie akceptuje instytucji upadłości konsumenckiej. Uważają oni, iż każdy powinien spłacać swoje długi. 12% jest zaś uznało, że możliwość ogłoszenia upadłości konsumenckiej powinna przysługiwać tylko raz w życiu. Tylko 4% respondentów było zdania, że dłużnik powinien zawsze mieć możliwość skorzystania z procedury upadłościowej. Według 49% Polaków to niezawisłe sądy powinny decydować o tym, czy przyznać prawo ogłoszenia takiej upadłości. Co czwarty respondent stwierdził, iż do tego typu zadań powinny być powołane specjalne nowo utworzone instytucje administracji państwowej. Większość badanych (84%) uznała jednak, że wprowadzenie takiej instytucji mogłoby prowadzić do nadużyć. Częściej takie obawy wyrażali mężczyźni, osoby młode i aktywne zawodowo w wieku 35-45 lat, a także osoby z wyższym wykształceniem i mieszkające w dużych miastach. W sondażu wzięło udział 1004 Polaków powyżej 15. roku życia [K. Skoczek, A. Tomaszewska „Upadłość konsumencka", Biuro Analiz Sejmowych, Infos nr 12(36), 26 czerwca 2008; PAP].

Jak wskazano w prezentacji A. Gąsiorowskiej z badań "Wiedza i postawy konsumentów wobec upadłości" przeprowadzonych w listopadzie 2008 r. wiedza na temat upadłości konsumenckiej jest niepełna lub nieprawdziwa. Na pytanie „Czy słyszałeś kiedykolwiek o upadłości konsumenckiej?" aż 58% respondentów odpowiedziało, że „nie", a tylko 42%, że „tak". Wyniki badania dowodzą, iż konsumenci mają raczej negatywne postawy wobec możliwości ogłaszania upadłości, jednak deklarują chęć skorzystania z tej możliwości w trudnej sytuacji. Konieczna jest odpowiednia edukacja konsumentów [www.uokik.gov.pl].

Nie można w chwili obecnej nawet w przybliżeniu określić liczby przewidywanych wniosków o ogłoszenie upadłości osób fizycznych składanych do sądów w trybie określonym w nowych przepisach.

Dla przykładu można podać, iż w liberalnym systemie upadłości konsumenckiej, jaki obowiązuje w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, ta upadłość dotyczy około półtora miliona konsumentów rocznie. Natomiast w systemie holenderskim, w przypadku którego nie można mówić o liberalnych przesłankach, lecz o przesłankach zbliżonych do modelu polskiego, ta upadłość dotyczy kilku tysięcy osób rocznie.

W życie weszła ustawa o upadłości konsumenckiej

Prace nad uregulowaniem instytucji upadłości konsumenckiej w polskim prawie trwały przez 3 kadencje Sejmu - pierwszy projekt pojawił się w 2003 r. PKPP Lewiatan uczestniczyła w nich od początku. Dziś oceniamy, że przyjęta ustawa jest optymalnym rozwiązaniem mogącym dobrze służyć zarówno dłużnikom, jak i wierzycielom.

Ustawa dzięki restrykcyjnym warunkom i konsekwencjom ogłoszenia upadłości uniemożliwia nieuzasadnione nadużywanie instytucji upadłości. Możliwość taka, w ocenie PKPP Lewiatan, powinna być dana osobom, które rzeczywiście znalazły się w dramatycznej sytuacji, a nie tym, którzy upadłość chcą traktować jako sposób na pozbycie się uciążliwych zobowiązań kredytowych. Wprowadzany system jest korzystny zarówno dla wierzyciela, jak i dłużnika - jest mało skomplikowany, nie generuje kosztów, a postępowanie jest szybkie do przeprowadzenia.

Najważniejsze regulacje upadłości konsumenckiej w ustawie:

• Wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć jedynie dłużnik - osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej, która z przyczyn od siebie niezależnych i wyjątkowych popadła w niewypłacalność.

• Likwidację masy upadłości upadły (dłużnik) może prowadzić pod nadzorem syndyka.

• Upadłość konsumencka nie może zostać ogłoszona, gdy dłużnik ma tylko jednego wierzyciela.

• Dłużnik nie jest zobligowany żadnym terminem do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

• Wniosek o ogłoszenie upadłości należy złożyć w sądzie rejonowym (upadłościowym) właściwym dla miejsca zamieszkania dłużnika.

• Wniosek podlega sądowej opłacie w wysokości 200 zł.

• W przypadku upadłości konsumenckiej obowiązuje jeden tryb upadłości - likwidacja majątku dłużnika.

• Wniosek o ogłoszenie upadłości można złożyć raz na 10 lat.

• Po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości sąd niezwłocznie dokonuje zabezpieczenia majątku dłużnika.

• Dłużnik od momentu wydania przez sąd postanowienia o ogłoszeniu upadłości traci prawo do zarządu swoim majątkiem.

• Jeśli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny lub dom jednorodzinny, którego właścicielem jest dłużnik, zostaje on sprzedany, a z sumy uzyskanej wydziela się dłużnikowi kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu za okres dwunastu miesięcy.

• Jeżeli upadły nie wyda syndykowi całego swojego majątku albo niezbędnych dokumentów, lub nie wykonuje ciążących na nim obowiązków, wówczas sąd umarza postępowanie.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2008 r., Nr 234, poz. 1572)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl