Na czym polega wydziedziczenie?
Potoczna intuicja łączy termin wydziedziczenie z pozbawieniem uprawnionego możliwości spadkobrania poprzez albo powołanie innych spadkobierców, albo sporządzenie testamentu negatywnego (testament negatywny nie powołuje nikogo do spadku, wskazuje natomiast, kogo spadkodawca wyłącza od dziedziczenia). Powyższe rozumienie jedynie częściowo odpowiada uregulowaniom polskiego prawa spadkowego. Rzeczywiście bowiem wydziedziczenie powoduje wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia po spadkodawcy, ponadto jednak pozbawia go zachowku. Spadkodawca jeszcze za swego życia - w testamencie - postanawia o wydziedziczeniu danej osoby.
Kogo można wydziedziczyć?
Wydziedziczyć można tylko osoby, które są uprawnione do zachowku, czyli:
-
zstępnych spadkodawcy,
-
jego rodziców
-
i małżonka.
Instytucja zachowku nierozerwalnie wiąże się z pewnym odczuciem etycznym, zgodnie z którym osoby najbliższe spadkobiercy powinny uzyskać jakąkolwiek korzyść majątkową spadku. Pozbawienie ich tego uprawnienia nie może być dowolne, nie licowałoby bowiem z powszechnie przyjętymi zasadami współżycia społecznego. Toteż wydziedziczenie, jako pozbawiające zachowku osoby bliskie spadkodawcy, również nie może być stosowane w sposób niekontrolowany, swobodny. Tym samym ustawodawca zamieścił w przepisach prawa katalog okoliczności, które uzasadniają wydziedziczenie spadkobiercy.
Jakie są przyczyny wydziedziczenia?
Katalog przyczyn wydziedziczenia, podanych w Kodeksie" cywilnym, ma charakter zamknięty. Oznacza to, iż wydziedziczenie z powołaniem się na inną niż w tym katalogu okoliczność, będzie prawnie nieskuteczne, a zatem nie wywoła zamierzonych przez testatora skutków prawnych. Przyczynę wydziedziczenia należy podać w testamencie.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku tylko, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może np. oznaczać, iż spadkobierca uczynił sobie z popełniania przestępstw stałe źródło dochodów, odurza się alkoholem albo narkotykami, a spadkodawca nie aprobuje takiego postępowania (spadkodawca musi wyraźnie nie akceptować takiego zachowania). Zachowanie spadkobiercy musi być uporczywe, a zatem wykazywać się także pewną długotrwałością.
- albo dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Wydziedziczenie z powyższego powodu dotyczy zwłaszcza popełnienia przestępstw wymienionych w Kodeksie karnym. Czy dana osoba była dla spadkodawcy "bliska", należy oceniać indywidualnie w każdej sytuacji z punktu widzenia tego spadkodawcy (np. konkubent).
- albo uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Tytułem przykładu można tu przywołać zachowanie spadkobiercy, który uchyla się od kontaktów ze spadkodawcą albo od opieki nad nim.
Dla ważności wydziedziczenia konieczne jest, by przyczyna wydziedziczenia wynikała jasno z treści testamentu. Nieskuteczne będzie zatem postanowienie testamentu, w którym testator wydziedzicza uprawnionego do zachowku, ale nie przywołuje okoliczności uzasadniających jego decyzję (np. pisze jedynie „Wydziedziczam mego syna Piotra”).
Jakie skutki wywołuje wydziedziczenie?
Wydziedziczenie spadkodawcy powoduje przede wszystkim ten skutek, że nie może on dziedziczyć po spadkodawcy, który go wydziedziczył.
Ponadto wydziedziczenie pozbawia uprawnionego należnego mu zachowku. A zatem następstwem wydziedziczenia są zarówno niemożność dziedziczenia po określonym spadkodawcy, jak i pozbawienie zachowku.
Skutkiem w postaci pozbawienia zachowku wydziedziczenie różni się od testamentu negatywnego; w tym ostatnim przypadku spadkobierca wyłączony jest od dziedziczenia po spadkodawcy, nie traci jednak możliwości skorzystania z instytucji zachowku.
Należy także zaznaczyć, iż wydziedziczenie – jakkolwiek pozbawia spadkobiercę i udziału spadkowego, i zachowku – nie wyklucza uzyskania korzyści majątkowej ze spadku w postaci zapisu. Otóż nic nie stoi na przeszkodzie, by spadkodawca w drodze zapisu (patrz: odpowiedni moduł) rozrządził na rzecz wydziedziczonego jakąkolwiek korzyścią majątkową ze spadku.
Rozważając problematykę wydziedziczenia, pojawia się pytanie o skutki w odniesieniu do zstępnych wydziedziczonego? Czy zatem wydziedziczenie syna wywołuje również skutki wydziedziczenia w stosunku do jego dzieci, wnuków itd.? Na tak postawione pytanie należy zdecydowanie udzielić odpowiedzi przeczącej. Katalog przesłanek uzasadniających wydziedziczenie ma charakter ściśle osobisty; tylko osoba, które dopuściła się co najmniej jednego z czynów opisanych w tym katalogu, może zostać wydziedziczona. Tym samym zstępni wydziedziczonego mogą zostać pozbawieni zachowku tylko wtedy, ich także dotyczy jakakolwiek z przesłanek wydziedziczenia.
Czy wydziedziczenie ma charakter ostateczny?
Skutki wydziedziczenia mogą być zniwelowane na kilka sposobów. Najprostszym z nich jest przebaczenie wydziedziczonemu przez spadkodawcę. Przebaczenie to może nastąpić w dowolnej formie, nie wymaga też ingerencji w treść testamentu, tzn. nie jest konieczna zmiana treści ostatniej woli testatora (Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 14 czerwca 1971 r. III CZP 24/71). Oczywiście przebaczenie musi mieć miejsce po wydziedziczeniu uprawnionego do zachowku.
Ubezskutecznienie wydziedziczenia może nastąpić także w ten sposób, że spadkodawca zmieni treść testamentu, sporządzi nowy albo odwoła już sporządzony.
Gdyby sąd uznał wydziedziczenie za nieważne, to testament tylko w tym zakresie (tj. pozbawienia zachowku) jest nieskuteczny - nie wpłynie to na pozostałe rozrządzenia testamentowe i na dziedziczenie.
Pamiętaj, że:
- Wydziedziczenia można dokonać jedynie w testamencie;
- Nieważność testamentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia;
- Wydziedziczenie może nastąpić tylko z powodu wymienionych przyczyn, przy czym przyczyny te winy zostać ujawnione w testamencie;
- Wydziedziczenie odnosi skutek jedynie w przypadku praw wchodzących w skład spadku. Tym samym w drodze wydziedziczenia nie można ograniczyć np. uprawnienia do wstąpienia w stosunek najmu po zmarłym najemcy.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)