Zaskarżalność postanowienia o spisie inwentarza

Zgodnie z art. 518 k.p.c., od postanowienia sądu pierwszej instancji wydanego w postępowaniu nieprocesowym, orzekającego co do istoty sprawy, przysługuje apelacja. Na inne postanowienia, a więc nieorzekające o istocie sprawy, lecz rozstrzygające tylko kwestie formalne, przysługuje - podobnie ja w postępowaniu procesowym - zażalenie. Od tej przejrzystej zasady przepisy szczególne mogą jednak wprowadzać wyjątki. W odniesieniu do sporządzania spisu inwentarza takich odrębnych unormowań nie ma, zatem rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego zależy przede wszystkim od odpowiedzi na pytanie, czy postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza (pozytywne lub negatywne) jest orzeczeniem dotyczącym istoty sprawy, a więc orzeczeniem merytorycznym. Nie ulega wątpliwości, że spis inwentarza - polegający na ustaleniu i wymienieniu całego majątku spadkowego oraz długów spadku, z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu spadkowego oraz wartości czystego spadku - ma istotne znaczenie w zakresie zabezpieczenia spadku (art. 633 i nast. k.p.c.), ale także na obszarze prawa materialnego, w szczególności w odniesieniu do odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Zgodnie art. 1031 § 2 zdanie pierwsze k.c., w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, chyba że podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do spadku nieistniejące długi. Treść spisu inwentarza wielokrotnie decyduje również o przedmiocie działu spadku (art. 680 § 1 k.p.c.), waży zatem na wartości udziałów poszczególnych spadkobierców w spadku, a tym samym na wysokości spłat lub dopłat.

W efekcie kształtuje zakres praw spadkobierców do schedy spadkowej. W tej sytuacji, skoro jest jasne, że wydanie postanowienia w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza ma istotne znaczenie w zakresie skutków materialnoprawnych przewidzianych przez prawo spadkowe, nie sposób bronić tezy, iż dotyczy ono tylko incydentalnej kwestii procesowej, rozstrzyganej na etapie dochodzenia do stwierdzenia nabycia spadku i jego działu. Nie ma więc znaczenia także fakt, że postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu nie kończy postępowania spadkowego jako całości oraz że sąd wydaje je na wniosek osoby uprawnionej (art. 637 § 1 k.p.c.) lub z urzędu (art. 644 i 666 § 2 k.p.c.), w każdym bowiem wypadku sąd orzeka co do istoty sprawy, a więc rozstrzyga o tym - ze skutkami w zakresie prawa materialnego - czy istnieją podstawy do sporządzenia inwentarza. Zresztą z punktu widzenia art. 518 k.p.c. nie ma znaczenia fakt, czy postanowienie co do istoty kończy postępowanie w sprawie, czy też stanowi zamknięcie jego fragmentu lub jednego z etapów. Stwierdzenie, że postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza jest orzeczeniem co do istoty sprawy, otwiera drogę do sformułowania wniosku, iż - jeżeli zostało wydane przez sąd pierwszej instancji - podlega zaskarżeniu apelacją. Jest oczywiste, że gdyby ustawodawca nie przewidywał apelacji jako środka odwoławczego od postanowień w sprawach dotyczących spisu inwentarza, to ograniczenie dopuszczalności skargi kasacyjnej przewidziane w tym przepisie byłoby zbędne.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r. sygn. akt III CZP 52/06