Zwolnienie od opłaty sądowej i dostęp do pomocy prawnej z urzędu

Marian J. wniósÅ‚ o zasÄ…dzenie od Konferencji Episkopatu Polski na jego rzecz kwoty 60.000 tys. zÅ‚. tytuÅ‚em odszkodowania i zadośćuczynienia. JednoczeÅ›nie z uwagi na stan zdrowia i trudnÄ… sytuacjÄ™ finansowÄ… zwróciÅ‚ siÄ™ o zwolnienie od opÅ‚aty sÄ…dowej oraz o ustanowienie peÅ‚nomocnika z urzÄ™du. Przepis ustawy o kosztach sÄ…dowych stanowi, że sÄ…d odmawia zwolnienia od kosztów sÄ…dowych stronie w razie oczywistej bezzasadnoÅ›ci dochodzonego roszczenia lub obrony praw. RozpatrujÄ…cy sprawÄ™ zwolnienia od opÅ‚aty sÄ…dowej skarżącego sÄ…d rejonowy powziÄ…Å‚ wÄ…tpliwoÅ›ci co do konstytucyjnoÅ›ci przepisu. SÄ…dowa ocena wniosku nie ogranicza siÄ™ bowiem tylko do analizy sytuacji majÄ…tkowej i rodzinnej strony, ale również do merytorycznej weryfikacji zasadnoÅ›ci zgÅ‚oszonego powództwa. Zdaniem pytajÄ…cego sÄ…du w żadnej mierze zasadność powództwa nie powinna wpÅ‚ywać na kwestiÄ™ pozytywnego bÄ…dź negatywnego rozstrzygniÄ™cia w przedmiocie kosztów sÄ…dowych. Powinno być zasadÄ… iż o zwolnieniu od kosztów sÄ…dowych decyduje tylko stan majÄ…tkowy i możliwoÅ›ci osoby ubiegajÄ…cej siÄ™ o takie zwolnienie. Przepis ograniczajÄ…c konstytucyjne prawo jednostki do wymiaru sprawiedliwoÅ›ci narusza fundamentalnÄ… zasadÄ™ demokratycznego paÅ„stwa prawnego jakÄ… jest zakaz zamykania drogi do sÄ…du. IstotnÄ… barierÄ… uniemożliwiajÄ…cÄ… dochodzenie przez jednostkÄ™ swych praw przed sÄ…dem sÄ… nie tylko koszty procesu, ale i odmowa dostÄ™pu do pomocy prawnej. W ocenie sÄ…du rejonowego również wadliwa jest konstrukcja przepisu Kodeksu postÄ™powania cywilnego, który dopuszcza przyznanie pomocy prawnej z urzÄ™du jedynie stronie korzystajÄ…cej z przywileju zwolnienia od kosztów sÄ…dowych. Narusza to konstytucyjnÄ… zasadÄ™ równoÅ›ci wobec prawa. RóżnicujÄ…c bowiem sytuacjÄ™ uczestników procesu w zakresie możliwoÅ›ci uzyskania peÅ‚nomocnika z urzÄ™du w zależnoÅ›ci od tego, czy czynnoÅ›ci ich wiążą siÄ™ z kosztami sÄ…dowymi czy też nie. 

16 czerwca 2008 r. TrybunaÅ‚ Konstytucyjny orzekÅ‚, że:
- art. 109 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sÄ…dowych w sprawach cywilnych jest zgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji.
- art. 117 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postÄ™powania cywilnego w części obejmujÄ…cej zwrot "zwolniona przez sÄ…d od kosztów sÄ…dowych w caÅ‚oÅ›ci lub części", jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Pierwszy z kwestionowanych przepisów - art. 109 ust. 2 ustawy o kosztach - ma następujące brzmienie: "Sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw".

Zdaniem pytającego sądu, kryterium, jakim jest bezzasadność dochodzonego roszczenia lub obrony praw, uzasadniająca zwolnienie od kosztów sądowych, które wiąże się ze stanem majątkowym strony - nie ma racjonalnego związku z potrzebami decydującymi o takim zwolnieniu. Ponadto w takim wypadku sąd musiałby dokonać uprzedniej analizy "oczywistej bezzasadności powództwa" na posiedzeniu niejawnym.

Trybunał Konstytucyjny przede wszystkim podtrzymał wyrażony w wyroku z 7 września 2004 r. (sygn. P 4/04) pogląd, że "zwolnienie z kosztów nawet osoby najuboższej, w sytuacji oczywistej bezzasadności powództwa lub obrony, nie jest uzasadnione żadnymi racjami ani społecznymi, ani procesowymi". Natomiast szczegółowa analiza obowiązujących regulacji, stanowiska judykatury i doktryny doprowadziły Trybunał Konstytucyjny do przekonania, że uwzględnienie przy ocenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych przesłanki oczywistej bezzasadności roszczenia lub obrony praw - tak, jak jest ona interpretowana z należytą ostrożnością w orzecznictwie stanowiącym przykłady do naśladowania i w doktrynie - nie może być utożsamiane z zamknięciem drogi do sądu.

Oczywistą bezzasadnością powództwa lub obrony jest stan, gdy dla każdego prawnika, bez potrzeby dokładnej analizy sprawy pod względem faktycznym i prawnym, jest jasne że nie ma podstawy do udzielenia żądającemu merytorycznej ochrony prawnej. Nie wymaga to głębszej analizy prawnej i faktycznej. Jeżeli zaś potrzeba takiej analizy zachodzi - nie można odmówić zwolnienia. Rozumienie "oczywistej bezzasadności" dochodzonego roszczenia lub obrony praw jako kryterium odmowy zwolnienia od kosztów sądowych powinno być restrykcyjne, ponieważ sędzia - jeszcze przed przystąpieniem do rozpoznawania sprawy - przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu zwolnieniu od kosztów sądowych wydaje osąd o oczywistej bezzasadności roszczenia lub obrony.

Jeśli zatem po stronie sądu pojawia się niemożność zweryfikowania twierdzeń pozwu bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, wówczas sąd powinien prowadzić dalej postępowanie merytoryczne, zwolniwszy osobę ubogą z kosztów postępowania.

Drugi przepis objÄ™ty pytaniem - art. 117 § 1 k.p.c. przewiduje, że: "Strona zwolniona przez sÄ…d od kosztów sÄ…dowych w caÅ‚oÅ›ci lub części ma prawo zgÅ‚osić, na piÅ›mie lub ustnie do protokoÅ‚u, wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego".

Trybunał, analizując wątpliwości pytającego sądu, rozważył dwie kwestie:

  • czy wiÄ…zanie wniosku o ustanowienie pomocy prawnej z urzÄ™du z przesÅ‚ankÄ… uprzedniego zwolnienia od kosztów sÄ…dowych odpowiada racjom instytucji ustanowienia adwokata (radcy prawnego) z urzÄ™du, majÄ…cej zapewnić realizacjÄ™ prawa do sÄ…du;

  • czy nie ma naruszenia zasady równoÅ›ci z uwagi na zróżnicowanie sytuacji osób wnioskujÄ…cych o przyznanie pomocy prawnej z urzÄ™du w zależnoÅ›ci od tego, czy zwolnienie od kosztów, bÄ™dÄ…ce przesÅ‚ankÄ… tego przyznania, ma źródÅ‚o w decyzji sÄ…du, czy też nastÄ™puje z urzÄ™du.

W obu sytuacjach, zdaniem Trybunału, wątpliwości sądu są uzasadnione.

Fundamentalną gwarancją rzeczywistego prawa do sądu jest prawo do uzyskania nieodpłatnej lub częściowo odpłatnej pomocy prawnej. Pomoc prawna powinna mieć możliwie szeroki zakres i powinna obejmować nie tylko zwolnienie od kosztów sądowych, ale również wszelką bezpłatną pomoc prawną w postaci udzielenia informacji, porad, mediacji. Pomoc państwa dla strony, która nie jest w stanie ponieść kosztów profesjonalnej pomocy prawnej, jest istotna z uwagi na zapewnienie realizacji prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd. Dostęp do sądu musi być zagwarantowany z uwzględnieniem konstytucyjnej zasady równości wobec prawa, która zakazuje dyskryminowania z jakiejkolwiek przyczyny, w tym z przyczyny majątkowej. Dotyczy to wszystkich spraw rozpoznawanych przez sądy.

Aktualna konstrukcja, wiążąca decyzję o ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego z uprzednią decyzją o zwolnieniu od kosztów sądowych, prowadzi do ograniczenia prawa do sądu, nieznajdującego usprawiedliwienia w innych wartościach konstytucyjnych. Nawet przy "dobrych chęciach sądu", w wypadkach, gdy nie istnieje obowiązek wniesienia opłat, nie ma możliwości ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, pomimo tego, że strona nie jest w stanie pokryć kosztów takiej pomocy prawnej, a sąd dostrzega potrzebę jej ustanowienia.

KonsekwencjÄ… obowiÄ…zujÄ…cej regulacji (art. 117 §1 k.p.c.) jest ponadto zróżnicowanie adresatów normy w zakresie dostÄ™pu do pomocy prawnej z urzÄ™du. Strona korzystajÄ…ca ze zwolnienia od kosztów w trybie ustawowym znajduje siÄ™ w sytuacji dogodniejszej, niż osoba, która ubiega siÄ™ o skorzystanie z sÄ…dowego zwolnienia od kosztów. W konsekwencji oceniana regulacja narusza także konstytucyjnÄ… zasadÄ™ równoÅ›ci wobec prawa.

OrzekajÄ…c o niekonstytucyjnoÅ›ci art. 117 § 1 k.p.c. TrybunaÅ‚ Konstytucyjny posÅ‚użyÅ‚ siÄ™ zakresowÄ… formuÅ‚Ä… wyroku, eliminujÄ…c z przepisu, zwrot wskazany w sentencji wyroku. Tego rodzaju zabieg, eliminujÄ…cy fragment przepisu i pozostawiajÄ…cy w niezmienionej postaci pozostaÅ‚y fragment, umożliwia natychmiastowe przywrócenie stanu konstytucyjnoÅ›ci, przez wyeliminowanie koniecznoÅ›ci uprzedniego uzyskiwania zwolnienia od kosztów sÄ…dowych przez osoby ubiegajÄ…ce siÄ™ o uzyskanie pomocy prawnej. Od momentu ogÅ‚oszenia wyroku TrybunaÅ‚u powstanie bowiem sytuacja, gdy strona może zgÅ‚aszać wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzÄ™du, niezależnie od tego, czy uprzednio zostaÅ‚a zwolniona od kosztów sÄ…dów, czy też nie. Nie stoi to na przeszkodzie ewentualnemu dziaÅ‚aniu ustawodawcy, który - być może - zechce w przyszÅ‚oÅ›ci inaczej rozwiÄ…zać problem na drodze legislacyjnej.

Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2008 r.; sygnatura akt P 37/07


Zespół
e-prawnik.pl

Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne

Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?


Masz inne pytanie do prawnika?

 

Komentarze

    Nie dodano jeszcze żadnego komentarza. Bądź pierwszy!!

Potrzebujesz pomocy prawnej?

Zapytaj prawnika