Instytucja wyłączenia małżonka od dziedziczenia ustawowego

29.4.2024

Zasadą obowiązującą w prawie spadkowym jest powołanie do dziedziczenia na podstawie ustawy żyjącego małżonka spadkodawcy. W tym kontekście pozostawanie przez spadkodawcę w chwili śmierci w związku małżeńskim stanowi przesłankę dziedziczenia jego małżonka zgodnie z art. 931 § 1 kodeksu cywilnego (dalej k.c.). W razie prawomocnego orzeczenia rozwodu za życia spadkodawcy dochodzi do wykluczenia byłego małżonka z kręgu ustawowych spadkobierców. Podobny skutek wywołuje prawomocne orzeczenie separacji.

Przepisy prawa spadkowego w art. 940 k.c. zawierają regulację umożliwiającą wyłączenie od dziedziczenia ustawowego małżonka pozostającego w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku. Jak podkreśla się w doktrynie głównym motywem przedmiotowej instytucji jest założenie, że od dziedziczenia powinien zostać wyłączony małżonek, który zawinił względem spadkodawcy i nie dziedziczyłby po nim, lecz orzeczeniu rozwodu z jego winy stanęła na przeszkodzie śmierć spadkodawcy.

Możliwość wystąpienia z roszczeniem o wyłączenie małżonka od dziedziczenia uzależniona jest od łącznego spełnienia następujących przesłanek:

1) w chwili śmierci spadkodawcy małżonek, którego dotyczy powództwo o wyłączenie od dziedziczenia, pozostawał z nim w związku małżeńskim i przeżył spadkodawcę,

2) spadkodawca jeszcze za swego życia wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka,

3) żądanie spadkodawcy w zakresie orzeczenia o winie było uzasadnione,

3) sprawa o rozwód lub separacje była w toku i nie została prawomocnie zakończona do chwili śmierci spadkodawcy.

Nie jest wymagane, aby to spadkodawca był powodem w sprawie o rozwód lub separację, wystarczające będzie, jeżeli jako pozwany również wystąpił o orzeczenie z winy współmałżonka lub z winy obu stron. Jak wynika z orzecznictwa powyższa przesłanka będzie również spełniona, gdy spadkodawca będąc pozwanym wyraził zgodę na rozwód lub separację z winy powoda (por. uchwała SN z 19.8.1983 r., III CZP 38/83, OSN 1984, Nr 2–3, poz. 27) lub będąc pozwanym wyraził zgodę na rozwód lub separację z winy obu stron.

Wskazać natomiast należy, że jak wynika z uchwały SN z 2.7.1985 r., III CZP 39/85, OSN 1986, Nr 5, poz. 68 skuteczne zgłoszenie w sprawie o rozwód żądania zaniechania orzekania o winie obojga małżonków wyłącza dopuszczalność dowodzenia winy pozostałego przy życiu małżonka w procesie wytoczonym na podstawie art. 940 k.c.

Przepisy przewidują, że warunkiem skuteczności roszczenia na podstawie art. 940 k.c. jest także zasadność żądania rozwodu lub separacji z winy współmałżonka. W praktyce sprowadza się to do konieczności ustalenia przez sąd w toku postępowania w przedmiocie powództwa o wyłączenie małżonka od dziedziczenia, czy w chwili otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) doszło do zaistnienia łącznie pozytywnych przesłanek orzeczenia rozwodu lub separacji oraz nie wystąpiły przesłanki negatywne wynikające z przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego. Sąd zobowiązany jest także do zbadania, czy faktycznie wystąpiła wina małżonka spadkodawcy.

Podkreślenia wymaga, że nawet w razie spełnienia ustawowych przesłanek wyłączenia małżonka od dziedziczenia, skutek w postaci wyłączenia z kręgu spadkobierców ustawowych nie następuje z mocy samego prawa, lecz dopiero na mocy orzeczenia sądu. Sąd nie działa przy tym z urzędu, wymagana jest inicjatywa w postaci powództwa wytoczonego przez osobę lub osoby posiadające legitymację czynną w tym zakresie. Wyłączenia małżonka od dziedziczenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Krąg osób uprawnionych do wystąpienia z powództwem należy każdorazowo ustalać uwzględniając okoliczności danego przypadku i sytuację rodzinną spadkodawcy w chwili zgonu, gdyż wówczas możliwe będzie wskazanie czy spadkobiercą ustawowym w zbiegu z małżonkiem będą jedynie dzieci spadkodawcy, czy może dalsi zstępni albo rodzice, czy też inni spadkobiercy ustawowi według porządku dziedziczenia. Każdy posiadający legitymację czynną ma własne uprawnienie do wystąpienia z roszczeniem o wyłączenie małżonka od dziedziczenia, nie jest wymagane łączne działanie czy udział pozostałych spadkobierców. W razie uwzględnienia powództwa wyrok wywoła jednak skutki prawne względem wszystkich spadkobierców, nawet w razie nieuczestniczenia przez nich w postępowaniu sądowym.

Osoby uprawnione ograniczone zostały przez ustawodawcę relatywnie krótkim terminem, w którym mogą wytoczyć powództwo o wyłączenie małżonka od dziedziczenia, co wynika z dążenia do możliwie szybkiego ustalenia porządku dziedziczenia po spadkodawcy. Jak wynika z art. 940 § 2 k.c. termin ten wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, przy czym dla każdego ze spadkobierców termin ten może rozpoczynać bieg w innym momencie, w zależności od tego, kiedy dana osoba dowiedziała się o śmierci spadkodawcy. W dalszej cześci przepisu wskazane jest, że termin do wytoczenia powództwa nie może trwać więcej niż jeden rok od otwarcia spadku. Wskazane terminy mają charakter zawity, co oznacza, że ich po ich upływie roszczenie uprawnionych wygasa.

Skutkiem orzeczenia przez sąd o wyłączeniu małżonka od dziedziczenia ustawowego jest także pozbawienie tego małżonka prawa ubiegania się o zachowek. Natomiast wyrok w sprawie nie wpływa na możliwość dziedziczenia takiego małżonka na podstawie testamentu.

Powództwo na podstawie art. 940 k.c. wnosi się do sądu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, do sądu miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Jest to wyłączna właściwość miejscowa na podstawie art. 39 kodeksu postępowania cywilnego. Natomiast wartość przedmiotu sporu determinować będzie właściwość rzeczową sądu na zasadach ogólnych. Opłata sądowa od pozwu jest stosunkowa i wynosi 5% wartości przedmiotu sporu, który stanowi wartość udziału w spadku przypadająca na małżonka.

Urszula Vogt-Nesterowicz

Komentarze