Kiedy moja umowa ubezpieczenia majątkowego może być nieważna bądź bezskuteczna?

W ściśle określonych sytuacjach zawarta umowa ubezpieczenia może okazać się umową nieważną. Niekiedy może także zawierać postanowienia, które nie wywołują żadnych skutków prawnych – będzie wówczas umową w całości bądź w części nieskuteczną. Nieważność bądź bezskuteczność umowy ubezpieczenia może być przykrą niespodzianką zarówno dla zakładu ubezpieczeń jak i dla samego ubezpieczonego. Lepiej więc poznać okoliczności powodujące taką wadę zawartej umowy.

Kiedy umowa ubezpieczenia jest nieważna?

Umowa ubezpieczenia dotyczy określonego zdarzenia przyszłego. Może więc być zawarta „na wypadek”, na przyszłość i przyszłości dotyczyć. W umowie ubezpieczenia jej strony określają okres ubezpieczenia. Siłą rzeczy musi to być okres przyszły. Jeżeli umowa ubezpieczenia zawarta została w chwili, w której przewidziany w niej wypadek, którego zaistnienie powoduje obowiązek wypłaty określonego świadczenia przez zakład ubezpieczeń, już zaistniał, albo jego zaistnienie nie jest już możliwe, umowa ubezpieczenia jest nieważna w całości, chyba że umowa ta obejmuje okres poprzedzający jej zawarcie. Wówczas jednak może dojść do uznania objęcia okresu poprzedzającego zawarcie umowy za bezskuteczne.

Należy zauważyć, że nieważność umowy ubezpieczenia spowodowana tymi okolicznościami jest korzystna zarówno dla zakładu ubezpieczeń jak i dla samego ubezpieczonego. Odpada w takim przypadku zarówno odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń, jak i obowiązek uiszczenia składki przez ubezpieczonego. Nieważność umowy ubezpieczenia powoduje zarówno zaistnienie już wypadku, który stanowi podstawę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, jak i niemożliwość jego zaistnienia, przy czym wystarczy, że jedna, którakolwiek z tych okoliczność będzie miała miejsce.

Nieważność umowy ubezpieczenia powoduje, że umowa ta nigdy nie rodziła dla żadnej ze stron jakichkolwiek obowiązków lub praw. W takim przypadku strony umowy zobowiązane są zwrócić wzajemne roszczenia, z tym że z charakteru umowy ubezpieczenia wynika, że zwrotowi podlega jedynie uiszczona składka ubezpieczeniowa, a świadczenie zakładu ubezpieczeń tylko wówczas, gdy nastąpiła jego wypłata.

Jeżeli co najmniej jedna z wymienionych okoliczności miała miejsce przed zawarciem umowy ubezpieczenia, powoduje to nieważność całej umowy. Należy tą sytuację odróżnić od tej, w której nieważnością objęte są tylko niektóre postanowienia umowne.

Czy możliwe jest, by umowa ubezpieczenia była nieważna tylko częściowo?

Częściowa nieważność umowy ubezpieczenia następuje w kilku przypadkach. Po pierwsze, jeżeli postanowienia umowy ubezpieczenia odbiegają od ogólnych warunków umowy, doręczonych ubezpieczonemu przed zawarciem umowy, zakład ubezpieczeń zobowiązany jest przedstawić wynikające stąd różnice ubezpieczonemu. Nieprzedstawienie tych różnic powoduje, że postanowienia umowne sprzeczne z postanowieniami ogólnych warunków ubezpieczenia są nieważne. W tym przypadku nieważnością nie jest objęta cała umowa ubezpieczenia, a jedynie te jej postanowienia, które są niezgodne z ogólnymi warunkami ubezpieczenia.

Drugą sytuacją, w której może wystąpić częściowa nieważność umowy ubezpieczenia jest przypadek, w którym to osoba zamierzająca się ubezpieczyć, wysyła do zakładu ubezpieczeń ofertę ubezpieczenia. W przypadku wprowadzenia przez ubezpieczyciela do umowy ubezpieczenia (dokumentu ubezpieczenia) postanowień odbiegających od treści oferty złożonej przez ubezpieczającego, występuje on sam w roli oferenta, w myśl art. 66 § 2 k.c. W tej sytuacji umowa ubezpieczenia będzie zawarta, jeżeli nowa oferta, za którą należy poczytywać dokument ubezpieczenia z wprowadzonymi zmianami, zostanie przez ubezpieczającego przyjęta. Jeżeli jednak dokument wysłany przez zakład ubezpieczeń zawiera postawienia sprzeczne (odbiegają na niekorzyść oferenta) z warunkami ubezpieczenia określonymi w ofercie, zakład zobowiązany jest przedstawić pojawiające się różnice na piśmie. Jeżeli tego nie zrobi, zmiany dokonane na niekorzyść ubezpieczonego w stosunku do oferty są nieważne.

Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż przepisy kodeksu cywilnego dotyczące umowy ubezpieczenia są w większości przepisami semiimperatywnymi. Oznacza to, że nie jest możliwe odstąpienie od tych warunków, chyba że odstępstwo następuje na korzyść osoby ubezpieczanej. Wszelkie postanowienia umowy ubezpieczenia jak i ogólnych warunków ubezpieczenia sprzeczne z kodeksem cywilnym są nieważne, chyba że przepisy dopuszczają takie odstępstwo. Przykładowo, zasadą jest, że wypłacane przez zakład ubezpieczeń odszkodowanie nie może być wyższe niż ubezpieczeniowa wartość ubezpieczonego przedmiotu. W umowie można jednak zastrzec, że kwota wypłacona będzie wyższa od tej wartości. Takie odstępstwo jest dopuszczalne – należy zauważyć, że jest to odstępstwo na korzyść ubezpieczonego.

Co to znaczy, że umowa ubezpieczenia jest bezskuteczna?

Uznanie niektórych postanowień umowy za bezskuteczne nie powoduje nieważności całej umowy. Nie powoduje także nieważności tych postanowień, które mogą zostać uznane za bezskuteczne. Bezskuteczność należy odróżnić od nieważności, gdyż w przypadku tej drugiej, cała umowa lub poszczególne jej postanowienia po prostu nie istnieją, a w przypadku bezskuteczności umowa lub poszczególne postanowienia są ważne i nadal funkcjonują w obrocie prawnym, jednakże nie wywołują żadnych skutków prawnych. Na ich podstawie nie mogą zrodzić się żadne prawa czy obowiązki.

W przypadku umowy ubezpieczenia bezskuteczność zachodzi, jeżeli umowa obejmuje okres ubezpieczenia poprzedzający jej zawarcie. Jednakże objęcie tego okresu ubezpieczeniem nie będzie bezskuteczne, jeżeli żadna ze stron w chwili zawarcia umowy nie wiedziała, lub przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że wypadek zaszedł lub że odpadła możliwość jego zaistnienia w tym okresie. Bezskuteczne będzie objęcie tego okresu ubezpieczeniem w takiej sytuacji, że po pierwsze – w okresie tym wypadek już zaszedł lub odpadła możliwość jego zaistnienia i po drugie, jakakolwiek ze stron o tym fakcie wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności powinna o tym wiedzieć. Bezskuteczne może być więc jedynie objęcie ubezpieczeniem okresu przed zawarciem umowy, a nie pozostałe warunki ubezpieczenia. Uznanie objęcia okresu „przedumownego” umową ubezpieczenia za bezskuteczne nie powoduje nieważności tych postanowień, ani tym bardziej całej umowy ubezpieczenia. Bezskuteczne będzie jedynie objęcie ubezpieczeniem tego okresu.

Pamiętaj, że:

• Bezskuteczność to co innego niż nieważność umowy,
• Bezskutecznością może być objęte ubezpieczenie w okresie przedumownym jedynie wówczas, gdy w okresie tym wypadek już zaszedł lub odpadła możliwość jego zaistnienia i jakakolwiek ze stron o tym fakcie wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności powinna o tym wiedzieć,
• Zarówno bezskuteczność jak i nieważność nie muszą być stwierdzone jakimkolwiek wyrokiem – jeżeli zachodzą ich przesłanki, istnieje albo bezskuteczność albo nieważność.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl