Podział „majątku wspólnego” konkubentów

Coraz więcej osób decyduje się na życie w tzw. związkach nieformalnych. Wspólnego majątku dorabiają się nie tylko małżeństwa – również wiele par, które tworzą nieformalne związki partnerskie może zgromadzić pewien majątek. Sprawa rozliczenia majątkowego byłych konkubentów nieraz bywa jednak trudniejsza niż podział majątku dorobkowego małżonków.

Niestety, osoby pozostające w konkubinacie nie mogą dokonać podziału tego majątku w sposób przewidziany dla małżonków czy byłych małżonków. Jakkolwiek związek pozamałżeński może spełniać funkcje rodziny, to nie została przyjęta możliwość stosowania w obrębie stosunków majątkowych między konkubentami przepisów regulujących małżeńską wspólność ustawową nawet w drodze analogii (na takim stanowisku Sąd Najwyższy stanął w uchwale z 2 lipca 1955 r., sygn. II Co. 7/55). Związek pozamałżeński nie wywołuje sam przez się żadnych skutków o charakterze prawno-majątkowym, między osobami które w takim związku pozostają. Jeśli powstają pomiędzy nimi takie stosunki, prawa i obowiązki z nich wynikające należy oceniać na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków. Co za tym idzie, nie oznacza to, że nabyty ze wspólnych środków majątek nie może zostać podzielony.

Konkubenci, nabywając określone składniki majątku, stają się przecież ich współwłaścicielami w częściach ułamkowych (trudności może budzić natomiast prawidłowe określenie, w jakich częściach są tymi współwłaścicielami, gdyż co do zasady określenie takie powinno być dokonane co do każdego przedmiotu odrębnie).

Jakie zasady są stosowane przy rozliczeniach konkubentów?

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1970 r., dokonując rozliczeń między konkubentami, sąd stosuje następujące zasady: co do roszczeń z tytułu nieruchomości i rzeczy ruchomych nabytych wspólnie, na własność lub w posiadanie, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty - przepisy o zniesieniu współwłasności, natomiast co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jedną z wymienionych osób w przedmiotach należących do drugiej, a wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa - przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (sygn. III CZP 62/69, LEX nr 6659). I tak, np. wzajemne rozliczenia konkubentów w zakresie nieruchomości nabytej w trakcie konkubinatu, za pieniądze obojga, przy ujawnieniu w księdze wieczystej jako właściciela jedynie jednego z nich, dokonane będą w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. K.c.).

W uchwale z dnia 30 stycznia 1986 r. Sąd Najwyższy uznał, że nakłady konkubentów czynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich powinny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności (sygn. III CZP 79/85, OSNC 1987/1/2).

Sąd Najwyższy podtrzymuje swoje stanowisko, że do stosunków majątkowych osób, które pozostawały w konkubinancie, nie można stosować przepisów o wspólności ustawowej i podziale dorobku małżonków (sygn. II CK 47/2004). Oznaczałoby to bowiem zrównanie w pewnym zakresie małżeństwa i konkubinatu, do czego brak podstawy prawnej (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1986 r., sygn. III CZP 79/85).

Do partnerów z konkubinatu nie mogą być stosowane przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszące się do osób pozostających w związku małżeńskim. Jednak nie można wykluczyć w konkretnych okolicznościach sprawy, że stosunki majątkowe pomiędzy konkubentami mogły być ukształtowane w ten sposób, że gospodarowali oni "ze wspólnego portfela", nie rozliczając wnoszonych dochodów i ponoszonych wydatków, które traktowane były jako jednakowe. Jest to jednak wynik konkretnych ustaleń faktycznych. Nie mogą ich zastąpić funkcjonujące na gruncie prawa małżeńskiego domniemanie równości udziałów w majątku lub też konsekwencje związane ze wspólnością majątkową. Takie ukształtowanie stosunków majątkowych pomiędzy konkubentami przekłada się na zakres i sposób dowodzenia w sprawie z powództwa konkubenta domagającego się zwrotu kwot wyłożonych na majątek drugiego, zwłaszcza w okresie długoletniego związku (tak: wyrok SN z 5 października 2011 r., sygn. IV CSK 11/11, LEX nr 1102539).

Do partnerów z konkubinatu nie mogą być stosowane przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszące się do osób pozostających w związku małżeńskim, np. o wspólności majątku. Stwierdzenie o prowadzeniu tzw. wspólnego portfela nie ma na celu przeniesienie rozliczeń na przepisy kodeksu rodzinnego, lecz wskazanie, że strony gospodarują wspólnie. Brak rozdzielenia dochodów i ponoszonych wydatków pozwala przyjąć, że te wydatki są jednakowe (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z  30 kwietnia 2015 r., sygn. I ACa 233/15, LEX nr 1712670).

Jak można znieść współwłasność między konkubentami?

Z kolei w wyroku z dnia 21 listopada 1997 r., Sąd Najwyższy potwierdził, że rzeczy nabyte w czasie nieformalnego związku wspólną wolą nabycia ich na współwłasność stają się przedmiotami objętymi współwłasnością w częściach ułamkowych, do których należy stosować odpowiednie przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności. Współwłaściciele rzeczy w częściach ułamkowych, którzy dążą do wyjścia ze współwłasności, mogą żądać przed sądem zniesienia współwłasności z mocy art. 210 i nast. K.p.c. Postępowanie toczące się w tym przedmiocie jest postępowaniem nieprocesowym objętym księgą drugą Kodeksu postępowania cywilnego (sygn. I CKU 155/97, Prok. i Pr. 1998/5/30). 

A co, jesli jeden z konkubentów jest jednocześnie czyimś małżonkiem? 

W sytuacji, gdy podczas trwania wspólności ustawowej jedno z małżonków nabędzie przedmioty majątkowe wspólnie z konkubentem, przedmioty takie mogą stanowić współwłasność konkubenta i małżonków; tych ostatnich na zasadzie wspólności ustawowej (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1996 r., sygn. akt. III CZP 70/96, OSNC 1996/11 poz. 145). Jeżeli przedmioty nabyte w związku pozamałżeńskim stanowią współwłasność konkubentów według przepisów prawa rzeczowego, to do dorobku małżeńskiego wchodzi jedynie udział we współwłasności, jakim dysponuje konkubent pozostający w związku małżeńskim.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami);
• ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);
• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl