Postępowanie nieprocesowe jest to jeden z rodzajów trybów, w jakim toczy się cywilne postępowanie sądowe. Nazwa "postępowanie nieprocesowe" pojawiła się stosunkowo późno. Początkowo postępowanie to nazywało się postępowaniem niespornym. Wynikało to z faktu, że u źródeł postępowania sądowego brak było jakiegokolwiek sporu - np. małżonkowie udawali się zgodnie do sądu, by ten dokonał podziału ich majątku zgodnie z zawartą umową o majątkowej rozdzielności małżeńskiej. Obecnie mamy jednak do czynienia z nazwą "nieprocesowe", choć idea postępowania pozostała taka sama. Ogólnie rzecz ujmując, postępowaniem nieprocesowym zostały objęte te sprawy, w których chodzi o współdziałanie sądu przy nawiązywaniu, zmianie lub zniesieniu stosunków prawnych oraz sprawy, w których brak jest strony przeciwnej. W jakich sprawach toczy się postępowanie nieprocesowe? Jakie są różnice między postępowaniem procesowym a nieprocesowym? Kto może złożyć wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego? W jakiej formie należy złożyć taki wniosek? Czy sąd wydaje wyrok czy postanowienie? Czy w postępowaniu nieprocesowym sąd zarządza rozprawę?

Jaki rodzaj spraw przekazane zostały do postępowania nieprocesowego?

Ogólnie rzecz ujmując, postępowaniem nieprocesowym zostały objęte te sprawy, w których chodzi o współdziałanie sądu przy nawiązywaniu, zmianie lub zniesieniu stosunków prawnych oraz sprawy, w których brak jest strony przeciwnej. W postępowaniu nieprocesowym nie występuje przeciwstawność stanowisk między poszczególnymi uczestnikami.

Jakie są podstawowe różnice pomiędzy postępowaniem procesowym a nieprocesowym?

W postępowaniu nieprocesowym nie występuje pojęcie stron.

Zamiast tego pojęcia pojawia się kategoria uczestników. Z tym wiąże się kolejna różnica – w procesie mogą występować tylko dwie strony – powodowa i pozwana, aczkolwiek zarówno po jednej jak i po drugiej może stać więcej osób. Natomiast w postępowaniu nieprocesowym może występować dowolna liczba uczestników, jeżeli tylko legitymują się interesem prawnym do występowania w danej sprawie (np. należą do grona spadkobierców ustawowych, którzy występują o stwierdzenie nabycia spadku). Tak więc liczna uczestników postępowania nieprocesowego może być różna w zależności od tego ile podmiotów jest zainteresowanych wynikiem tego postępowania.

W postępowaniu nieprocesowym występuje także postać wnioskodawcy, który jest swoistym odpowiednikiem powoda w postępowaniu procesowym. Jest to bowiem uczestnik, który może wszcząć postępowanie nieprocesowe.

W postępowaniu nieprocesowym nie wnosi się pozwu, ale wniosek.

W postępowaniu procesowym wniesienie pozwu rozpoczyna proces. Postępowanie nieprocesowe wszczyna się po wniesieniu odpowiedniego wniosku. Istnieją jednak nieliczne przypadki, w których przewiduje się możliwość wszczęcia tego postępowania z urzędu. Sąd może skorzystać z takiej możliwości w przypadku wszczynania postępowania nieprocesowego w sprawach:

• uchylenia postanowienia o stwierdzeniu zgonu osoby żyjącej,
• o ustanowienie doradcy tymczasowego,
• o uchylenie ubezwłasnowolnienia, gdy ustały przyczyny, dla których je orzeczono,
• rodzinnych i opiekuńczych z kilkoma wyjątkami,
• o uchylenie zarządu związanego ze współwłasnością i użytkowaniem, jeśli odpadła podstawa dalszego jego trwania,
• w postępowaniu wieczystoksięgowym,
• o zabezpieczenie spadku,
• o sporządzenie spisu inwentarza,
• o wyjawienie (wydanie) testamentu" oraz przedmiotów spadkowych,
• o ustanowienie kuratora czy też kuratorów spadku,
• o uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, jeżeli postanowienie o uznaniu spadkodawcy za zmarłego lub o stwierdzenie jego zgonu zostało uchylone,
• o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, jeżeli wskutek prawomocnego zatwierdzenia przez sąd uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku uległ zmianie krąg spadkobierców.

Kto jest uprawniony do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego?

Jest kilka „kategorii” osób, które mogą zgłosić wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, są to:

• każda osoba zainteresowana, chyba że szczególny przepis prawa procesowego lub materialnego przyznaje uprawnienie do wszczęcia postępowania nieprocesowego tylko niektórym zainteresowanym; wtedy postępowanie mogą zainicjować tylko te osoby,
• prokurator,
• Rzecznik Praw Obywatelskich na prawach przysługujących prokuratorowi,
• organizacja społeczna,
• organ gminy lub administracji rządowej albo inna jednostka, jeśli przepis szczególny przewiduje takie uprawnienie.

Należy przy tym pamiętać, iż wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego może być złożony przez kilka (lub więcej) osób (wystarczy, żeby przynajmniej jeden wnioskodawca był uprawniony do żądania wszczęcia postępowania).

Jaką formę powinien mieć wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego?

Wniosek ten powinien spełniać te same warunki, które wymagane są w stosunku do pozwu. Jedyną różnicą jest tylko to, by zamiast pozwanego wymieniał zainteresowanych w sprawie. Wniosek jest następnie badany przez przewodniczącego składu orzekającego.

Jaką formę przybiera rozstrzygnięcie sądu kończące postępowanie nieprocesowe?

W postępowaniu nieprocesowym wszystkie orzeczenia sądu zapadają w formie postanowień. Dlatego, iż jest to jedyna forma rozstrzygnięć w tym postępowaniu, należy odróżnić:

• postanowienia co do istoty sprawy, odpowiadające wydawanym w procesie wyrokom, oraz
• postanowienia procesowe.

Od postanowień sądu pierwszej instancji co do istoty sprawy przysługuje apelacja, zaś od pozostałych – zażalenie.

Czy w postępowaniu nieprocesowym możliwe jest przeprowadzenie rozprawy?

Regułą w postępowaniu nieprocesowym jest rozpoznanie sprawy bez rozprawy. Jednak zdarza się – w drodze wyjątku od zasady – iż w niektórych sytuacjach istnieje obowiązek wyznaczenia rozprawy. Ten z kolei powstaje, gdy taka rozprawa przyczyni się do prawidłowego i bardziej wnikliwego rozpoznania sprawy.

Jakie są kategorie spraw rozstrzyganych w postępowaniu nieprocesowym?

Po pierwsze występują tutaj sprawy z zakresu prawa osobowego. I tak możemy wyróżnić:

• Postępowanie o uznanie za zmarłego,
• Postępowanie o stwierdzenie zgonu,
• Postępowanie o ubezwłasnowolnienie,
• Postępowanie w sprawach z zakresu akt stanu cywilnego,

Po drugie występują sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli. Do tej kategorii zaliczamy:

• Postępowanie w sprawach małżeńskich,
• Postępowanie w sprawach z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi,
• Postępowanie w sprawach o przysposobienie,
• " Postępowanie w sprawach z zakresu opieki,
• Postępowanie w sprawach z zakresu kurateli.

Po trzecie występują w postępowaniu nieprocesowym sprawy z zakresu prawa rzeczowego. W tej grupie można wymienić:

• Postępowanie w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia,
• Postępowanie w sprawach zarządu związanego ze współwłasnością i użytkowaniem,
• Postępowanie w sprawach o zniesienie drogi koniecznej,
• Postępowanie w sprawach o przepadek rzeczy,
• Postępowanie w sprawach dotyczących postępowania w sprawach wieczystoksięgowych,
• Postępowanie w sprawach rejestrowych,
• Postępowanie w sprawach o rozgraniczenie (wynikające z prawa geodezyjnego i kartograficznego).

Po czwarte – wyróżniamy w postępowaniu nieprocesowym sprawy z zakresu prawa spadkowego. Tutaj można wymienić:

• Postępowanie w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku,
• Postępowanie w sprawach o dział spadku,
• Postępowanie w sprawach o zatwierdzenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku,
• Postępowanie w sprawach o wydanie spadku po cudzoziemcu za granicę,
• Postępowanie w sprawach o uchylenie nieprawomocnego postanowienia o nabyciu spadku.

Do postępowania nieprocesowego należą także inne sprawy – m. in.:

• Postępowanie w sprawach złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego,
• Postępowanie w sprawach o odtworzenie dyplomów i świadectw z ukończenia nauki,
• Postępowanie w sprawach z zakresu przedsiębiorstw państwowych.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zmianami).