Prawa komandytariusza w spółce komandytowej

5.12.2023

Jak klasyfikuje się prawa komandytariusza?

Prawa i obowiązki przyznane lub obciążające komandytariusza służą realizacji jego statusu w spółce. Podział ich w oparciu o model klasyczny, oparty na wyodrębnieniu praw korporacyjnych i majątkowych, został poddany krytyce z tego względu, że nie możemy wykluczyć majątkowego charakteru praw korporacyjnych. Prawa i obowiązki związane z uczestnictwem w spółce zawsze są bezpośrednio lub pośrednio związane z majątkowym aspektem spółki.

Na użytek tego artykułu zastosowano podział według kryterium członkostwa w spółce i w ten sposób wyodrębniono prawa korporacyjne oraz inne uprawnienia.

Uprawnienia korporacyjne

Uprawnienia korporacyjne związane są z członkostwem w spółce. Należą do nich: prawo zmiany lub wypowiedzenia umowy, głosu, prowadzenia spraw spółki i kontroli. Poza prawem zmiany umowy lub jej wypowiedzenia, wyżej wskazane uprawnienia przyznane są przez normy semiimperatywne i mogą być kształtowane odmiennie przez wspólników, zgodnie z ich wolą - o ile prowadzi to do poszerzenia ich zakresu. Niedopuszczalne jest ich ograniczanie lub pozbawianie wspólnika możności korzystania z nich.

Przepisy regulujące te uprawnienia mają charakter praw kształtujących tzn., że dają możliwość uprawnionemu, przez swoje własne działanie, bez udziału drugiej strony, doprowadzić do zmiany, powstania lub ustania stosunku prawnego. Ma on kompetencje do ingerowania w sytuacje prawna drugiego podmiotu.

Prawo zmiany lub wypowiedzenia umowy spółki

Prawo zmiany lub wypowiedzenia umowy spółki jest uprawnieniem przyznanym każdemu wspólnikowi przez ustawodawcę, niezależnie od posiadanego przez niego statusu w spółce komandytowej. Wynika ono z ogólnej zasady równości podmiotów prawa oraz autonomii woli stron stosunku prawnego. K.s.h. dopuszcza zmianę umowy spółki za zgodą wszystkich wspólników, chyba że umowa stanowi inaczej.

Przyjmuje się istnienie obowiązku współdziałania przy zmianie umowy spółki w sytuacji, gdy zagrożone jest dalsze funkcjonowanie podmiotu lub realizacja wspólnego celu, zmiana zaś stanowi jedyne rozwiązanie. W takim przypadku zobowiązanie do współdziałania wynika z ogólnego obowiązku lojalności wspólników. W szczególnych okolicznościach należy dopuścić możliwość wytoczenia przeciwko wspólnikowi bojkotującemu starania pozostałych uczestników spółki powództwa o stwierdzenie obowiązku złożenia oświadczenia woli o określonej treści (art. 64 KC). Wyrok uwzględniający powództwo zastępuje wówczas wymagane oświadczenie woli.

Umowne odstępstwa od zasady jednomyślności mogą przybrać różną postać. Najczęściej spotyka się wprowadzenie w umowie spółki zapisu ustanawiającego uzyskanie kwalifikowanej, bezwzględnej lub zwykłej większość głosów jako wystarczającej do zmiany umowy.

Przykład:

Możliwe jest zmodyfikowanie tego zapisu poprzez przyznanie jednemu wspólnikowi więcej niż jednego głosu. Dzieje się tak zazwyczaj, gdy wnosi on znacznie większy wkład do spółki.

Doktryna stoi na stanowisku, że klauzula umowna dopuszczająca odstępstwa od zasady jednomyślności powinna precyzyjnie określać sprawy, w których ten tryb znajdzie zastosowanie. Tak skonstruowana zasada określoności stanowi instrument ochrony praw mniejszości w spółce komandytowej.

Prawo wypowiedzenia umowy

Wypowiedzenie umowy jest jedną z kodeksowych przyczyn rozwiązania spółki (art. 58 w zw. z art. 103 KSH). Pod pojęciem „rozwiązania" w ścisłym znaczeniu należy rozumieć definitywne ustanie bytu prawnego, następujące w rezultacie wystąpienia zdarzenia prawnego, uznawanego przez KSH za przyczynę rozwiązania.

Możemy wyróżnić trzy sposoby wypowiedzenia umowy spółki. Pierwszym z nich jest wypowiedzenie umowy spółki za zgodą pozostałych wspólników. Umowa spółki powinna zawierać stosowne postanowienie uprawniające każdego ze wspólników, wybranych spośród nich lub tylko jednego do wypowiedzenia spółki, w szczególności w razie nastąpienia określonych zdarzeń. Pozostałe dwie sytuacje dotyczą wypowiedzenia umowy spółki niezależnie od woli (a nawet wbrew jej) pozostałych wspólników. Są to:

wypowiedzenie umowy spółki przez jej wspólnika-stronę umowy (art. 61 w zw. z art. 103 KSH) i
wypowiedzenie jej przez wierzyciela jednego (lub kilku) ze wspólników (art. 62 § 2 w zw. z art. 103 KSH) - tj. osobę trzecią.

Wypowiedzenie spółki we wszystkich trzech przypadkach następuje w drodze złożenia w formie pisemnej oświadczenia woli przez osobę uprawnioną. Jest to jednostronna czynność prawna w rozumieniu prawa cywilnego i podlega reżimowi KC (art. 56-65 KC w zw. z art. 2 KSH), chyba że KSH reguluje daną kwestię w sposób odmienny.

Zgodnie z wolą ustawodawcy umowa spółki komandytowej powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 106 KSH). Art. 106 KC stanowi, że jeżeli umowa została zawarta w innej formie szczególnej to jej rozwiązanie za zgodą stron powinno nastąpić z zachowaniem tej formy (zob. też orzeczenie SN z 22 lutego 1952r., C 44/52, OSN 1953, Nr 2, poz. 43), a odstąpienie lub wypowiedzenie umowy w formie pisemnej (art. 77 § 3 KC w zw. z art. 2 KSH).

Oświadczenie woli o wypowiedzeniu umowy spółki kierowane jest do wspólników jako stron umowy. Przyjmuje się, że oświadczenia woli winny być składane osobom, których dotyczą. Jeżeli umowę zawarto na czas nieoznaczony wówczas wypowiedzenie jej następuje w drodze oświadczenia woli złożonego pozostałym wspólnikom lub wspólnikowi uprawnionemu do prowadzenia spraw spółki z zachowaniem terminu półrocznego przed końcem roku obrotowego. Przyjmuje się, że umowa zawarta na czas życia wspólnika jest umową zawartą na czas nieokreślony (art. 61 w zw. z art. 103 KSH).

Wypowiedzenie spółki uważa się za złożone z chwilą, gdy doszło do adresatów w taki sposób, że mogli zapoznać się z jego treścią (art. 61 KC w zw. z art. 2 KSH). Odwołanie oświadczenia o wypowiedzeniu jest skuteczne, o ile doszło do adresatów w tym samym momencie co wypowiedzenie lub wcześniej (art. 61 KC w zw. z art. 2 KSH). Po doręczeniu wypowiedzenia może być ono cofnięte tylko za zgodą wszystkich wspólników.

Prawo głosu

Do katalogu korporacyjnych uprawnień komandytariusza doktryna zalicza „prawo głosu". Wydaje się, że w przypadku kodeksowej postaci spółki komandytowej trafniejsze byłoby przyjęcie określenia „prawo sprzeciwu". Uzasadnione jest to tym, że co do zasady w spółkach osobowych podjęcie uchwały wymaga wyrażenia zgody przez wszystkich uczestników spółki (zasada jednomyślności). Wyrażenie sprzeciwu choćby przez jednego z nich powoduje „zablokowanie" pozostałych (w niektórych przypadkach może to być uznane za działanie naruszające ogólną zasadę lojalności). W takiej sytuacji wyrażenie zgody lub sprzeciwu przez wspólnika nie następuje w procesie głosowania i nie jest tożsame z oddaniem głosu.

Należy jednak mieć na uwadze, że konstrukcja spółki komandytowej jest bardzo elastyczna. Wspólnicy mogą odstąpić od zasady jednomyślności, ustanawiając w umowie spółki, jako wystarczające do dokonania określonych czynności prawnych, uzyskanie zgody części wspólników. W ten sposób zostanie wprowadzony element głosowania do spółki komandytowej i w przypadkach w umowie wskazanych uchwały będą zapadały zwykłą, bezwzględną lub kwalifikowaną większością głosów. W takiej sytuacji oddanie głosu przez komandytariusza będzie rozumiane jako realizowanie „prawa głosu" w drodze jednostronnej czynności prawnej zmierzającej do ukształtowania sytuacji: swojej, spółki oraz pozostałych uczestników. Tak oddany głos („za", „przeciw", „wstrzymujący się") wpisany jest w cel, jakim jest ustalenie, zgodnie z przyjętymi zasadami majoryzacji, jednolitej woli spółki. Współuczestnik oddając głos zgadza się na związanie efektem głosowania, a jego głos ma o tyle zdolność wywoływania skutków prawnych, o ile pozostaje w interakcji z oświadczeniami woli pozostałych wspólników. W art. 4 § 1 ust. 9 KSH ustawodawca uznaje za głosy: głosy „za", „przeciw" i „wstrzymujące się", przy czym głosy neutralne ważą tyle, co „przeciw" i dla podjęcia uchwały trzeba uzyskać rzeczywiste poparcie większości.

W umowie spółki wspólnicy mogą również wprowadzić obowiązek głosowania na sformalizowanym posiedzeniu, uregulować kwestie możliwości głosowania przez pełnomocnika lub głosowania obiegowego (pisemne albo przy pomocy środków bezpośredniego porozumienia na odległość), a także uzależnić liczbę przyznanych głosów np. od wartości wniesionych wkładów.

Udział komandytariusza w prowadzeniu spraw spółki

Zgodnie z ogólną zasadą KSH, komandytariusz nie ma prawa ani obowiązku prowadzenia spraw spółki (art. 121 § 1 KSH). Zarówno uprawnieni, jak i zobowiązani w tej materii są komplementariusze. Pod pojęciem prowadzenia spraw należy rozumieć wszelką działalność zmierzającą do realizacji celu spółki, ujętą w płaszczyźnie jej stosunków wewnętrznych. Należy zaliczyć tutaj czynności o charakterze faktycznym, prowadzenie rachunkowości spółki, jak i czynności kierowniczo-decyzyjne. Środkami prowadzenia spraw spółki są czynności faktyczne, czynności prawne i działania podobne do działań prawnych (np. oświadczenia wiedzy). Prowadzenie spraw spółki zaliczane jest do sfery stosunków wewnętrznych, podczas gdy reprezentacja należy do stosunków zewnętrznych. Powyższe rozróżnienie nie znaczy, że za każdym razem mamy do czynienia z dwoma różnymi postaciami aktywności wspólników; akcentuje jedynie dwa różne jej aspekty.

W przypadku kodeksowej postaci spółki komandytowej, udział komandytariusza w prowadzeniu spraw ogranicza się do wyrażenia zgody (lub sprzeciwu) na dokonanie przez uprawnione osoby czynności prawnych (art. 121 § 2 KSH), o ile ustawa lub umowa ustanawia obowiązek uzyskania zgody wszystkich wspólników.

Art. 121 KSH jest przepisem dyspozytywnym i dopuszcza odmienne, umowne uregulowanie sposobu prowadzenia spraw spółki. Możliwe jest powierzenie prowadzenia spraw wszystkim komandytariuszom lub kilku spośród nich, nawet przy odjęciu tego prawa niektórym komplementariuszom (wydaje się, że niemożliwe jest pozbawienie wszystkim komplementariuszy prawa prowadzenia spraw spółki.

Wymienione uprawnienie musi przysługiwać przynajmniej jednemu z nich - art. 38 § 1 KSH). Modyfikacja ta nie wpływa na prawo do reprezentowania spółki w stosunkach z osobami trzecimi ani nie zmienia ogólnych zasad ponoszenia odpowiedzialności za jej zobowiązania. Komandytariusze nie mogą podejmować żadnych czynności zarządu ani występować w sprawach spółki na zewnątrz, gdyż mogłoby to wprowadzić w błąd osoby trzecie.

Modyfikacje umowne mogą zwolnić komplementariuszy z obowiązku uzyskania zgody komandytariuszy w sprawach przekraczających zakres zwykłych czynności spółki lub w sprawach wskazanych w treści umowy. Możliwa jest też sytuacja odwrotna, polegająca na umownym ograniczeniu komplementariuszy poprzez wprowadzenie obowiązku uzyskania tejże zgody do dokonania szerszego zakresu czynności, aniżeli powszechnie przyjmowany za obowiązkowy. Wydaje się, że również dopuszczalne jest ustanowienie głosowania większościowego jako sposobu podejmowania pewnych decyzji.

KSH nie precyzuje, czym są „zwykłe czynności spółki". Można przyjąć, że są nimi sprawy, które należą do zwykłej działalności danej spółki, a zależą od przedmiotu jej działalności oraz jej rozmiarów. Jako wykraczające poza ten zakres zazwyczaj wyróżnia się: wybudowanie nowego gmachu fabryki, założenie oddziału, zmianę profilu produkcji, nabycie lub zbycie nieruchomości albo środków trwałych, zawarcie transakcji połączonej z korzystaniem z kredytu wysokooprocentowanego, sprzedaż znacznej części towarów na kredyt, zatrudnienie nowego pracownika odpowiedzialnym stanowisku i przyznanie mu bardzo wysokiego wynagrodzenia, udzielenie prokury. Poza zakres zwykłej działalności spółki wykraczają wszystkie te decyzje, które wymagają zmiany umowy spółki

W razie zbycia ogółu praw i obowiązków przez komandytariusza na nabywcę nie przechodzi prawo do prowadzenia spraw spółki (art. 122 KSH), chyba że wspólnicy ustanowią taką możliwość w umowie spółki. Regulacja ta podkreśla bierny charakter uczestnictwa komandytariusza w spółce.

Prawo kontroli

Mimo tego, że komandytariusz zazwyczaj nie prowadzi spraw spółki, niewątpliwie jest zainteresowany orientacją o stanie spółki i jej interesów.

Poza tym współdecyduje w sprawach przekraczających zwykły zakres czynności spółki (art. 121 § 2 KSH). Z tego względu ustawodawca przyznał mu ograniczone prawo kontroli, w ramach którego wyodrębnia się zwykłe i nadzwyczajne prawo kontroli. Istnieją znaczne rozbieżności pomiędzy uprawnieniami kontrolnymi-informacyjnymi komandytariusza a komplementariusza czy np. wspólnika spółki z o.o., jednak wynika to z różnych statusów tych rodzajów wspólników. Ograniczona odpowiedzialność komandytariusza i brak ustawowego prawa do prowadzenia spraw spółki skutkują ograniczonym prawem kontroli.

Wspólnik komandytowy w ramach kontroli zwykłej może żądać odpisu sprawozdania finansowego za rok obrotowy i przeglądać księgi oraz dokumenty celem sprawdzenia jego rzetelności. Biorąc pod uwagę literalną wykładnię art. 120 § 1 KSH, należy stwierdzić, że spółka ma obowiązek przedstawić odpis sprawozdania i udostępnić wyżej wskazane akta tylko na żądanie komandytariusza. Nie stanowi więc naruszenia jego praw niedokonanie tego, jeżeli on sam nie wyrazi takiego żądania. Ponieważ ustawa nie ogranicza zwykłego prawa kontroli do odpisu sprawozdania finansowego za ostatni rok obrotowy, należy dopuścić możliwość żądania sprawozdań za lata poprzednie, o ile nie jest ono bezzasadne i nie naraża spółki na znaczne trudności.

KSH nie precyzuje pojęcia „sprawozdanie finansowe", odsyła jedynie do właściwych ustaw z zakresu rachunkowości. Miarodajne w tym względzie regulacje precyzują, że „sprawozdanie finansowe sporządza się na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych (dzień bilansowy) i składa się ono z bilansu, rachunków zysków i strat oraz informacji dodatkowej" (zob. art. 45 ust. 1 ustawy z 29 września 1994 o rachunkowości).

Komandytariusz realizuje swe uprawnienia kontrolne w sposób osobisty ewentualnie z fachową pomocą, a w niektórych sytuacjach przez przedstawiciela ustawowego. Wspólnik komandytowy może korzystać z fachowej pomocy, której ponosi koszty uzyskania, chyba że sprawozdanie było sporządzone nieprawidłowo lub niejasno wówczas powinna je pokryć spółka. Z uwagi na ściśle członkowski charakter uprawnień kontrolnych należy wykluczyć możliwość przeniesienia ich na osobę trzecią lub realizowania przez pełnomocnika.

Art. 120 § 1 KSH stanowi ustawowe minimum uprawnień kontrolnych komandytariusza, typowe dla modelu kodeksowego spółki komandytowej. W umowie spółki mogą być zawarte postanowienia poszerzające zakres środków kontroli przyznanych wspólnikowi biernemu. W celu uniknięcia wątpliwości i ewentualnych sporów wskazane jest wyraźne doprecyzowanie, jakie dokumenty i informacje, przez kogo, w jakiej formie, jak często i na jakich warunkach będą udostępniane komandytariuszowi.

Wykonywanie nadzwyczajnego prawa kontroli jest uzależnione od ingerencji sądu rejestrowego. Na wniosek komandytariusza sąd rejestrowy może, z ważnych powodów, zarządzić w każdym czasie udostępnienie mu sprawozdania finansowego lub złożenie innych wyjaśnień, jak również dopuścić komandytariusza do przeglądania ksiąg i dokumentów (art. 120 § 2 KSH). Wyjaśnienia mogą dotyczyć nie tylko bilansu oraz ksiąg i dokumentów, lecz także poszczególnych transakcji dokonanych przez spółkę. Dopuszczenie do przejrzenia ksiąg i dokumentów oznacza dla komandytariusza nie tylko możliwość zbadania rzetelności sprawozdania finansowego, ale również zbadania prawidłowości i rzetelności prowadzenia akt spółki oraz ogólnego zorientowania się w sytuacji finansowej spółki i sposobie prowadzenia przez nią działalności gospodarczej. Sąd rejestrowy, w okręgu którego spółka ma siedzibę, jest właściwy do rozpoznania wniosku i oceny, czy powód jest ważny. Ciężar dowodu spoczywa na wnioskodawcy (art. 6 KC w zw. z art. 2 KSH).

Do ważnych powodów piśmiennictwo zalicza: niestaranne (nieprawidłowe) prowadzenie ksiąg, brak zaufania do prowadzenia spraw spółki, odmowę wydania bilansu rocznego, potrzebę wyjaśnienia pewnych spraw celem umożliwienia rzeczowego wypowiedzenia lub wyrażenia zgody przez komandytariusza, wątpliwości czy komplementariusz prowadzi uczciwie interesy, zaniedbywanie przez komplementariusza interesów spółki, dłuższą jego nieobecność, zły stan majątkowy spółki lub wspólnika prowadzącego jej interesy.

Inne uprawnienia

Poza uprawnieniami korporacyjnymi możemy wyróżnić następujące prawa przysługujące komandytariuszowi: prawo udziału w zysku, prawo do odsetek od udziału kapitałowego, prawo do części majątku w razie wystąpienia ze spółki, prawo do uczestnictwa w majątku spółki w razie jej likwidacji oraz prawo do wynagrodzenia za prowadzenie spraw spółki. Przepisy regulujące wyżej wskazane uprawnienia mają charakter dyspozytywny. Strony mogą w umowie spółki ukształtować łączące je stosunki w sposób odmienny.

Prawo udziału w zysku

Zysk ustala się na koniec roku obrotowego i oznacza dodatni wynik finansowy działalności jednostki, na który składają się wyniki cząstkowe działalności operacyjnej i finansowej spółki, tzw. wynik działalności gospodarczej, oraz przychody, koszty lub straty nadzwyczajne pomniejszone o obowiązkowe odpisy od zysku. Zysk brutto spółki stanowi nadwyżka aktywów nad pasywami, tzn. wszystkie wartości majątkowe łącznie ze środkami pieniężnymi przewyższają sumę wartości zobowiązań i wkładów. Zysk netto (czysty zysk) jest zaś różnicą, jaką otrzymamy po pomniejszeniu zysku brutto o wszystkie zobowiązania publicznoprawne (np. podatki) i prywatnoprawne. Odjęciu podlegają również odsetki wypłacone na mocy art. 53 w zw. z art. 103 KSH. Komandytariusz ma prawo domagać się podziału i wypłaty zysku z końcem roku obrotowego. Żądanie będzie skuteczne z chwilą zatwierdzenia sprawozdania finansowego za dany rok obrotowy, wykazującego dodatni wynik finansowy spółki.

Komandytariusz uczestniczy w zysku spółki proporcjonalnie do realnie wniesionego wkładu (art. 123 § 1 KSH). Jeżeli wartość faktycznie wniesionego wkładu jest niższa od wartość ustalonej w umowie spółki, zysk w pierwszej kolejności przeznaczany jest na pokrycie różnicy (art. 123 § 2 KSH). Wspólnikowi biernemu nie przysługuje prawo pobierania zysku do chwili całkowitego pokrycia różnicy pomiędzy wkładem umówionym a wniesionym, niezależnie od tego, co było przyczyną niespełnienia zobowiązania umownego. W przypadku gdy wkładem komandytariusza jest aport, wówczas zaliczenie zysku na poczet wkładu nie może być uznane za równoznaczne z wniesieniem go.

Strata występuje wówczas, gdy na koniec roku obrotowego wynik finansowy jednostki jest ujemny. Komandytariusz uczestniczy w stracie na zasadach określonych w umowie. W razie wątpliwości przyjmuje się, że jego partycypacja następuje do wysokości umówionego wkładu (art. 123 § 3 KSH). Jeżeli wniesiony i umówiony wkład mają równą wartość, wówczas komandytariusz nie uczestniczy w stratach (art. 112 § 1 KSH). W sytuacji gdy wspólnik komandytowy wniósł wkład o wartości niższej aniżeli zobowiązał się w umowie spółki, odpowiada w granicach wynikającej różnicy.

Sposób uczestnictwa w stratach nie wpływa na sposób ponoszenia odpowiedzialności przez komandytariusza za zobowiązania spółki wobec osób trzecich. Regulacje te wywierają skutki w stosunkach wewnętrznych. Jeżeli komandytariusz zaspokoi roszczenie wierzyciela wobec spółki, w ramach stosunków wewnętrznych, zgodnie z art. 376 KC przysługuje mu roszczenie regresowe wobec spółki i pozostałych wspólników (współdłużnicy solidarni). Analogicznie należy traktować sytuację, gdy świadczenie spełni inny wspólnik, wówczas komandytariusz subsydiarnie i solidarnie z pozostałymi współdłużnikami obowiązany będzie do wyrównania poniesionej przez niego straty.

Wspólnicy, zgodnie z zasadą autonomii woli stron i swobody kształtowania umów, z zachowaniem art. 353¹ KC, mogą odmiennie uregulować tę kwestię. Niedopuszczalne jest jednak pozbawienie komandytariusza prawa do udziału w zysku, gdyż sprzeciwia się to zasadom współżycia społecznego. Nie wzbudza natomiast żadnych wątpliwości dopuszczalność umownego zmniejszenia lub zwiększenia proporcji pomiędzy przysługującym zyskiem a wkładem (wniesionym lub ustalonym). Także sposób partycypacji w stratach przez wspólnika komandytowego może zostać odmiennie ukształtowany przez wspólników. Możliwe jest zmniejszenie lub zwiększenie stopnia jego udziału, a także zwolnienie komandytariusza zupełnie z partycypacji w stracie.

Prawo do odsetek od udziału kapitałowego

KSH stanowi, że wspólnik ma prawo żądać wypłacenia odsetek w wysokości 5% od wartości swojego udziału kapitałowego nawet wówczas, gdy spółka w danym roku obrotowym poniosła stratę (art. 53 w zw. z art. 103 KSH). W drodze wykładni literalnej należy przyjąć, iż uprawnionym do żądania wypłacenia odsetek jest zarówno komplementariusz, jak i komandytariusz. W doktrynie obcej kwestionowane jest prawo poboru odsetek przez komandytariusza. Argumentem przemawiającym za pozbawieniem wspólnika komandytowego tegoż uprawnienia jest historycznie ukształtowana funkcja odsetek, którą jest zapewnienie środków utrzymania wspólnikom prowadzącym sprawy spółki i nie pobierającym z tego tytułu wynagrodzenia. Dopuszczenie takiej możliwości w odniesieniu do komandytariusza wydaje się również sprzeczne z kapitałowym charakterem jego uczestnictwa w spółce.

Przez udział kapitałowy rozumie się pewną wartość księgową wyrażoną w złotych. Należy odróżnić udział kapitałowy rozumiany w zakresie rachunkowości i udział kapitałowy w rozumieniu prawnym. Ten ostatni jest pojmowany jest jako ogół praw i obowiązków wspólnika w spółce, natomiast udział kapitałowy jako pojecie z zakresu rachunkowości nie jest prawem. Nie powinien też być utożsamiany z udziałem wspólnika w majątku spółki. Suma udziałów kapitałowych wspólników, ewentualnie powiększona o tworzone w spółce kapitały rezerwowe, odpowiada wysokości kapitału własnego, nie jest natomiast identyczna z rzeczywistą wartością majątku spółki

Zgodnie z treścią art. 50 KSH, udział kapitałowy wspólnika odpowiada wartości rzeczywiście wniesionego przez niego wkładu. W toku funkcjonowania spółki możemy wyróżnić pozytywny i negatywny udział kapitałowy. Podczas prowadzenia przedsiębiorstwa udział kapitałowy jest powiększany przez wnoszone przez wspólnika wkłady oraz przypadające na niego zyski oraz pomniejszany o dokonane pobrania. Możliwa jest wiec sytuacja, gdy wartość jego będzie ujemna. Wspólnik nie jest obowiązany do wyrównania ujemnej wartości udziału kapitałowego, jednak powinien się liczyć z tym, że przypadający na niego w przyszłości zysk w pierwszej kolejności zostanie przekazany na pokrycie niedoboru. W sytuacji, gdy spółka odnotowuje zysk, wypłacone odsetki klasyfikuje się po stronie prywatnoprawnych zobowiązań spółki i o ich wartość pomniejsza się wysokość zysku brutto. W przypadku, kiedy bilans spółki wykazuje stratę, pobieranie odsetek prowadzi do uszczuplenia udziału kapitałowego.

Korzystanie z prawa do pobierania odsetek od posiadanego udziału kapitałowego w niektórych sytuacjach może być uznane za nadużycie prawa w rozumieniu przepisów KC (art. 5 KC), gdyż może zagrozić to wypłacalności spółki i w konsekwencji prowadzić do jej upadłości. W literaturze przedmiotu podnosi się, że prawo do odsetek na tle współczesnych realiów gospodarczych ma charakter archaiczny, jako że wypłacone odsetki nie rekompensują utraty wartości udziału kapitałowego w warunkach inflacji. Quasi-alimentacyjny charakter takich świadczeń może kolidować z celem działalności spółki, zwłaszcza, gdy ma ona charakter zarobkowy.

Art. 53 KSH jest przepisem o charakterze dyspozytywnym. Dopuszczalne jest umieszczenie w umowie spółki postanowień, na mocy których nastąpi przyznanie wspólnikom wyższej stawki przysługujących odsetek, odjecie im prawa żądania ich wypłacenia, a także uzależnienie ich wypłaty od płynności finansowej spółki komandytowej.

Prawo do części majątku w razie wystąpienia ze spółki

Wystąpienie wspólnika ze spółki skutkuje powstaniem po stronie spółki obowiązku wypłacenia przysługującego mu udziału kapitałowego (art. 65 § 1 w zw. z art. 103 KSH). Uprawnionym do żądania wypłaty wartości udziału, poza występującym wspólnikiem, jest również jego spadkobierca i wierzyciel.

Wartość udziału wspólnika w majątku spółki ustala się na podstawie osobnego bilansu, sporządzonego w związku z jego wystąpieniem, nie zaś na podstawie bilansu rocznego. W bilansie należy określić wartość majątku spółki w oparciu o wartość poszczególnych składników dla prowadzonego przedsiębiorstwa. Po uprzednim ustaleniu wysokości należnego wkładu kapitałowego spółka wypłaca go osobie uprawnionej. Jeżeli bilans sporządzony w związku z wystąpieniem wspólnika jest ujemny, wówczas wspólnik jest zobowiązany do pokrycia straty.

Przepisy KSH nie określają terminu, w jakim ma nastąpić wypłacenie udziału komandytariuszowi. W piśmiennictwie przyjmuje się, że powinno to nastąpić natychmiast. tj. zaraz po sporządzeniu bilansu. Niedopełnienie tego obowiązku rodzi po stronie występującego wspólnika prawo do ustawowych odsetek (art. 481 KC w zw. z art. 2 KSH). Istotnym jest z punktu widzenia dalszego funkcjonowania spółki, aby w umowie zostały zawarte regulacje co do sposobu wypłacenia udziału występującemu wspólnikowi tak, aby nie zachwiało to płynnością finansową podmiotu. Natychmiastowe żądanie wspólnika wypłacenia jednorazowo całości udziału może zostać uznane za niedopuszczalne, jeżeli naruszałoby godne ochrony interesy spółki i jej wspólników (art. 5 i 357¹ KC w zw. z art. 2 KSH).

Rzeczy wniesione przez komandytariusza do spółki w ramach wkładu co do zasady nie podlegają zwrotowi. Udział wypłaca się w pieniądzu. W naturze zwraca się wspólnikowi jedynie rzeczy wniesione przez niego do spółki do użytkowania, niezależnie, czy były jego własnością, czy posiadał tylko prawo do ich użytkowania (art. 28, 49 i 65 § 3 w zw. z art. 103 KSH).

Pomimo swego wystąpienia ze spółki, komandytariusz uczestniczy w zyskach i stratach z interesów niezakończonych na dzień bilansowy (art. 65 § 5 w zw. z art. 103 KSH).

Wyżej opisane kwestie regulują przepisy o charakterze dyspozytywnym. Strony mogą w umowie odmiennie ukształtować stosunki w tym zakresie.

Prawo do uczestnictwa w majątku spółki w razie jej likwidacji

W przypadku rozwiązania spółki komandytowej, przeprowadza się postępowanie likwidacyjne, chyba że wspólnicy określili w umowie inny sposób zakończenia spółki. Dotychczasowy majątek spółki stanowi majątek likwidacyjny. W pierwszej kolejności likwidatorzy spłacają wszystkie wymagalne zobowiązania spółki i pozostawiają środki konieczne do pokrycie pozostałych zobowiązań niewymagalnych lub spornych (art. 82 § 1 w zw. z art. 103 KSH). Jeżeli po zaspokojeniu i zabezpieczeniu wyżej wskazanych długów pozostaje jeszcze majątek likwidacyjny podlega on podziałowi pomiędzy wspólników spółki, na zasadach określonych w umowie lub późniejszej uchwale (także podjętej w toku postępowania likwidacyjnego), w oparciu o bilans końcowy spółki.

W przypadku braku właściwych regulacji umownych, spłaca się wspólnikom udziały. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej przyjmuje się, że udziały są równe (art. 51 w zw. z art. 103 KSH). Wartość udziałów likwidacyjnych wyrażona jest w złotych i może mięć wartość inną niż udziały kapitałowe.

Pozostałą nadwyżkę dzieli się proporcjonalnie do sposobu uczestniczenia w zysku przez wspólników spółki komandytowej (art. 82 § 2 w zw. z art. 103 KSH).

Zgodnie z ogólną zasadą, nie zwraca się wspólnikom wkładów wniesionych przez nich do spółki. Wyjątek stanowią rzeczy wniesione przez wspólnika do użytkowania zgodnie z art. 82 § 3 w zw. z art. 103 KSH. Dotyczy to również praw na dobrach niematerialnych. Wspólnicy mogą także wyrazić zgodę na całkowity lub częściowy podział majątku likwidacyjnego w naturze.

W przypadku, gdy majątek likwidacyjny nie wystarcza na spłatę wszystkich udziałów i zobowiązań spółki, niedobór dzieli się na podstawie zapisów umownych. W razie ich braku, rozkłada się on proporcjonalnie do udziałów wspólników w stracie. Możliwe jest, że jeden z uczestników spółki jest niewypłacalny, wówczas przypadającą na niego część dzieli się w takim samym stosunku na pozostałe podmioty (art. 83 w zw. z art. 103 KSH).

Prawo do wynagrodzenia za prowadzenie spraw spółki

Zgodnie z ogólną zasadą ustanowioną w KSH, wspólnik osobowej spółki handlowej nie pobiera wynagrodzenia za prowadzenie spraw spółki (art. 46 w zw. z art. 103 KSH). Regulacja ta stanowi lex specialis w stosunku do przepisów KC, mówiących, że jeżeli wykonujący wyraźnie nie zrezygnował z wynagrodzenia za wykonane zlecenie - wynagrodzenie się należy (art. 735 § 1 KC). Wydaje się, iż takie rozwiązanie nie wzbudza żadnych wątpliwości w stosunku do wspólników, którzy posiadają nie tylko prawo, ale i obowiązek prowadzenia spraw, tym bardziej że uczestnicy spółki zostali wyposażeni w ustawowe prawo do pobierania zysku i odsetek od udziału kapitałowego.

Art. 46 KSH dopuszcza możliwość umownego przyznania wynagrodzenia wspólnikowi za prowadzenie spraw spółki. Wydaje się, że jest to zasadne przede wszystkim, gdy dotyczy wspólnika komandytowego, gdyż został on odsunięty od prowadzenia spraw spółki z woli ustawodawcy. Jego udział w spółce (postać kodeksowa) zasadniczo polega na zapewnieniu jednostce wiarygodności finansowej. Dopuszczalne jest umowne przyznanie komandytariuszowi prawa prowadzenia spraw spółki. Wspólnicy, czyniąc to, mogą kierować się wolą wspólnika, aby „bardziej czynnie uczestniczyć" w funkcjonowaniu podmiotu lub też względami fachowości, itd. Słusznym wydaje się przyznanie wynagrodzenia komandytariuszowi, który ze względu na swą wiedzę i doświadczenie życiowe prowadzi sprawy spółki, mimo że nie ciąży na nim ten obowiązek. Naturalnie wynagrodzenie może być przyznane również, gdy z innych powodów wspólnik prowadzi sprawy spółki.

Wyłączenie prawa do wynagrodzenia nie wyłącza prawa do zwrotu poniesionych przez wspólnika nakładów w związku z prowadzeniem spraw spółki.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 15 września 2000 roku - Kodeks" spółek handlowych (Dz. U. 2000 r., Nr 94, poz. 1037 ze zmianami);
ustawa z dnia 29 września 1994 o rachunkowości (Dz.U. 1994 r., Nr 121, poz. 591, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl