Sądowy podział majątku wspólnego małżonków - uwagi ogólne

25.9.2024

Na wstępie należy zaznaczyć, że prawo do wystąpienia z wnioskiem o dokonanie podziału majątku jest uprawnieniem, z którego można skorzystać praktycznie w każdym czasie. Oznacza to, że prawo do wystąpienia z wnioskiem o podział majątku nie ulega przedawnieniu. Ponieważ od chwili ustania wspólności majątkowej, do majątku wspólnego stosuje się przepisy o wspólności majątku spadkowego (a tym samym również przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, uregulowane w art. 197-221 Kodeksu cywilnego), małżonkowie mogą postanowić w drodze umowy, że prawo do dokonania podziału jest wyłączone przez czas nie dłuższy niż pięć lat (art. 210 kc).

W ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu dopuszczalne jest przedłużenie powyższego wyłączenia na dalsze pięć lat. Przedłużenie można ponowić. Powyższe postanowienia muszą jednak zapaść w drodze umowy, a więc przy zgodzie obojga małżonków. W praktyce sytuacja taka występuje bardzo rzadko, niemniej jednak warto o niej wiedzieć

Właściwość sądu i tryb postępowania w sprawach o podział majątku

Jeśli do podziału dochodzi w sądzie, postępowanie musi zostać poprzedzone złożeniem stosownego wniosku, ponieważ: sprawa o podział majątku toczy się w postępowaniu nieprocesowym, co oznacza, że nie składa się pozwu, tylko wniosek. Drugi małżonek (były małżonek) nie jest pozwanym, lecz „uczestnikiem”. Tryb postępowania wpływa nie tylko na sposób rozpoznania wniosku i tok sprawy, lecz również na wiele kwestii pobocznych (takich, jak orzekanie o kosztach, które w postępowaniu nieprocesowym wygląda inaczej niż w procesie – o czym będzie mowa niżej).

Zgodnie z art. 566 kpc, w sprawie o podział majątku wspólnego właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków - sąd spadku. Właściwy do rozpoznania wniosku jest sąd rejonowy (art. 507 kpc).

Wniosek o podział majątku - jak sporządzić i gdzie złożyć?

Nie ma obowiązku składania wniosku o podział majątku przez pełnomocnika. Zarówno sam wniosek i wszystkie pisma procesowe, jak również ewentualna apelacja, mogą być napisane i składane samodzielnie przez zainteresowanego, który przed sądem nie musi być reprezentowany przez profesjonalistę. Jeśli jednak zapadnie decyzja o powierzeniu sprawy fachowemu pełnomocnikowi, to może nim być obecnie zarówno adwokat, jak również radca prawny.

Ustanowienie pełnomocnika oznacza oczywiście konieczność poniesienia dodatkowych kosztów jego wynagrodzenia.

Wymogi formalne wniosku o podział majątku

We wniosku o podział majątku należy nie tylko dokładnie określić składniki majątku, podlegające podziałowi oraz ich wartość, lecz również przedstawić dowody prawa własności. Przede wszystkim do wniosku należy dołączyć odpis z księgo wieczystej, jeżeli w skład majątku wchodzi nieruchomość (jeśli dla nieruchomości nie jest prowadzona księga wieczysta, należy dołączyć zaświadczenie o stanie prawnym, jaki wynika ze zbioru dokumentów). Odnośnie rzeczy ruchomych, sądy w zasadzie nie wymagają dokumentowania ich przynależności do majątku wspólnego za pomocą dokumentów (trudno zresztą doszukiwać się rachunków sprzed kilku czy kilkunastu lat). Brak obowiązku przedstawiania dodatkowych dowodów będzie jednak dotyczył takiej sytuacji, w której obie strony potwierdzą, iż dany przedmiot należy do majątku wspólnego. Gdyby zaś powstał spór w tej kwestii, niezbędne będzie przedstawienie dowodów na poparcie swoich racji. Dowodami takimi nie muszą być dokumenty - bardzo popularnym środkiem dowodowym jest w przesłuchanie świadków, wskazanych przez uczestników.

Wniosek musi spełniać określone wymogi formalne. Powinien przede wszystkim spełniać warunki przewidziane dla pozwu z tą zmianą, że zamiast pozwanego należy wymienić zainteresowanych w sprawie (a zatem zamiast „powoda” pojawi się „wnioskodawca”, a zamiast „pozwanego” – „uczestnik”).

Co musi zawierać wniosek o podział majątku?

Wniosek powinien zawierać:

oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, imię i nazwisko uczestników, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników (jeśli występują w sprawie);
oznaczenie rodzaju pisma („Wniosek o podział majątku wspólnego”);
żądanie wniosku oraz oznaczenie wartości majątku podlegającego podziałowi;
przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz przedstawienie dowodów na poparcie tych okoliczności;
podpis wnioskodawcy albo jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika;
wymienienie załączników.

Do wniosku o podział majątku należy również dołączyć dokument, który potwierdza ustanie ustroju wspólności majątkowej, co jest przecież warunkiem koniecznym dokonania podziału. W przeważającej liczbie przypadków będzie to wyrok rozwodowy, ale może to być również małżeńska umowa majątkowa (oczywiście zawarta przed notariuszem), albo wyrok sądu ustanawiający rozdzielność majątkową w trakcie małżeństwa.

Jak już zaznaczono, w postępowaniu o podział majątku występują „uczestnicy”, a nie „strony”. W niniejszym opracowaniu sformułowania te mogą być używane zamiennie, jednak w każdym wypadku mamy na myśli uczestników postępowania o podział majątku. Sam wzór wniosku o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej podaliśmy w dziale "dokumenty".

Sądowa wycena składników majątku

Skład i wartość majątku ulegającego podziałowi ustala sąd. Skład majątku ustala się wg stanu na dzień ustania wspólności majątkowej, zaś jego wartość według cen rynkowych z daty podziału. Stanowisko to potwierdza uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27.09.1974 r. (sygn. III CZP 58/74, OSNC 1975/6/90). Jest to bardzo ważna zasada, która może mieć znaczący wpływ na wartość dzielonego majątku. Ponieważ podział majątku jest możliwy do przeprowadzenia z chwilą ustania wspólności, stan tego majątku należy ustalić na tę właśnie chwilę - niezależnie od tego, jak duży upływ czasu będzie dzielił ustanie wspólności od samego podziału. Natomiast do wyceny dzielonych składników majątkowych przyjmuje się ceny wg stanu z daty podziału, gdyż te właśnie ceny są najbardziej aktualne.

Przykład:

wspólność ustawowa między małżonkami ustała w dniu 15 marca 1999 r., zaś podział został dokonany w dniu 12 lutego 2005 r. Sąd ustali skład majątku wspólnego na dzień 15 marca 1999 r., zaś wartość tego majątku będzie wyceniona według cen obowiązujących w dniu 12 lutego 2005 r.
Jeśli między stronami istnieje rozbieżność co do wartości majątku, niezbędne może się okazać powołanie biegłego; dotyczy to głównie wartości nieruchomości. Brak zgodnego stanowiska w kwestii wartości dzielonego majątku może spowodować znaczny wzrost kosztów postępowania - uczestnicy muszą zapłacić za opinię sporządzoną przez biegłego, a często zdarza się, że w wyniku kwestionowania rzetelności tej opinii, dochodzi do powołania kolejnego biegłego. Oczywiście opinia biegłego jest tylko jednym (a nie jedynym) ze środków dowodowych i sąd powinien dokonać jej oceny biorąc pod uwagę całokształt zebranego materiału dowodowego. W praktyce przyjmuje się, że ustalając wartość majątku podlegającego podziałowi, sąd powinien wziąć pod uwagę wartość obciążeń dotyczących tego majątku i o tę wartość pomniejszyć majątek (np. o wartość hipoteki).

Koszty sądowego podziału majątku

Sprawa o podział majątku ma charakter majątkowy i podlega odpowiedniemu opłaceniu. Wysokość opłaty sądowej, bez uiszczenia której sąd nie podejmie żadnych czynności, zależy od wartości przedmiotu sprawy, tj. wartości majątku podlegającego podziałowi. We wniosku należy wymienić wszystkie składniki podlegające podziałowi i dokładnie oznaczyć wartość każdego z nich oraz wartość łączną. Podanie przez wnioskodawcę określonej wartości poszczególnych składników majątku nie oznacza, że taka będzie ich ostateczna wartość ustalona przez sąd (wartość ta służyła jedynie do określenia wysokości wpisu sądowego - ale tylko do dnia 1 marca 2006 r.).

Pobieranie opłat sądowych od spraw wszczętych po dniu 1 marca 2006 r. jest o wiele prostsze, chociaż w przypadku majątku o niewielkiej wartości, o wiele droższe. Zgodnie bowiem z art. 38 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, od wniosku o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej pobiera się opłatę stałą w kwocie 1.000 złotych. Jeżeli zaś wniosek zawiera zgodny projekt podziału tego majątku, pobiera się opłatę stałą w kwocie 300 złotych.

Inne koszty związane z sądowym podziałem majątku

Oprócz opłaty sądowej wnoszonej przy składaniu wniosku, na uczestników postępowania może zostać włożony obowiązek poniesienia innych kosztów. Jeśli między uczestnikami będzie istniał spór co do wartości poszczególnych składników majątku, niezbędne może się okazać powołanie biegłego. Koszty wynagrodzenia biegłego mogą wahać się od kilkuset do nawet kilku tysięcy złotych (szczególnie jeśli zajdzie potrzeba powołania kilku biegłych). W razie niekorzystnego rozstrzygnięcia trzeba będzie również ponieść koszty apelacji.

Jak wspomniano, sprawy o podział majątku podlegają rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym. W tym postępowaniu nie obowiązuje zasada, funkcjonująca w procesie, która nakazuje przegranemu zwrot na rzecz wygrywającego odpowiednich kosztów.

Co do zasady, w postępowaniu o podział majątku, każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie (art. 520 § 1 kpc). Uczestnicy powinni więc ponieść po połowie koszty opłaty sądowej, opinii biegłych, itp. Po zakończeniu sprawy ten uczestnik, który nie był wnioskodawcą, powinien oddać połowę opłaty drugiemu, który składając wniosek musiał ją uiścić w całej wysokości. W trakcie postępowania uczestnicy powinni zaś wszelkie koszty ponosić po połowie (np. koszty zaliczki na biegłego). Istota postępowania nieprocesowego zakłada, że nie można w jego przypadku mówić o stronie wygrywającej i przegrywającej. Oczywiście, istnieje szereg takich spraw, w których interesy uczestników są sprzeczne, zaś jeden z nich czuje się wygranym, drugi z kolei przegranym. Takim postępowaniem jest na pewno postępowanie o podział majątku i dlatego ustawodawca przewidział w określonych przypadkach możliwość szczególnego rozdziału kosztów. Zgodnie bowiem z art. 520 § 2 kpc, jeżeli uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani wynikiem postępowania lub interesy ich są sprzeczne, sąd może stosunkowo rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub nałożyć go na jednego z uczestników w całości. To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez uczestników. Ponadto, zgodnie z art. 520 § 3 kpc, jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. Przepis stosuje się odpowiednio, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście niewłaściwie.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami);

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami);

Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. Nr 167, poz. 1398).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl