Szczególna ochrona pracy kobiet zatrudnionych na umowę o pracę

Których prac nie może wykonywać żadna kobieta oraz kobieta w ciąży i w okresie karmienia?

Przepisem stosowanym w odniesieniu do wszystkich kobiet jest zakaz zatrudniania ich przy pracach szczególnie uciążliwych i szkodliwych dla ich zdrowia. Do najważniejszych prac wzbronionych kobietom należą.:

• prace związane z wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów (np. jeśli wydatek energetyczny netto na zmianę roboczą przekracza 1200 kcal, praca związana jest z podnoszeniem ciężarów powyżej 12kg). Jeśli kobieta jest w ciąży lub w okresie karmienia obowiązują dalsze zaostrzenia: wydatek energetyczny netto na zmianę roboczą nie może przekraczać 696 kcal, praca nie może być związana z podnoszeniem ciężarów powyżej 3kg, wzbroniona jest praca w pozycji wymuszonej oraz prace w pozycji stojącej łącznie ponad 3 godziny w czasie zmiany roboczej,

• prace pod ziemią we wszystkich kopalniach (z wyjątkiem pracy na stanowiskach kierowniczych, nie wymagającej stałego przebywania pod ziemią i wykonywania pracy fizycznej, w służbie zdrowia). Jeżeli kobieta jest w ciąży - praca na wysokości, prace w wykopach oraz w zbiornikach otwartych,

• prace w hałasie i drganiach.

Ponadto jeśli kobieta jest w ciąży lub w okresie karmienia wzbronione jest także wykonywanie przez nią innych prac:

• prac w mikroklimacie zimnym, gorącym i zmiennym (prace w środowisku, w którym występują nagłe zmiany temperatury powietrza w zakresie przekraczającym 15 Celsjusza),

• prac nurków oraz wszystkie prace w warunkach podwyższonego lub obniżonego ciśnienia,

• prac w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi,

• prac w narażeniu na działanie szkodliwych substancji chemicznych,

• prac grożących ciężkimi urazami fizycznymi i psychicznymi (np. gaszenie pożarów, udział w akcjach ratownictwa chemicznego, usuwanie skutków awarii, prace z materiałami wybuchowymi),

• jeżeli kobieta jest w ciąży - prac narażających na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizującego i nadfioletowego oraz prac przy monitorach ekranowych. Jeżeli kobieta jest w czasie karmienia - prac przy otwartych źródłach promieniowania jonizującego.

Jaka dodatkowa ochrona przysługuje kobietom w ciąży?

• Jeśli kobieta w ciąży nie wykonuje pracy wzbronionej, ale ze względu na stan ciąży lekarz zalecił zaprzestanie dotychczasowego zajęcia, pracodawca jest zobowiązany przenieść ją do innej pracy. Jeżeli wiąże się to z obniżeniem wynagrodzenia, przysługuje jej dodatek wyrównawczy (w wysokości uzupełniającej jej wynagrodzenie do poziomu jaki uzyskiwałaby wykonując pracę na dotychczasowym stanowisku),

• Ponadto kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej,

• Na delegację poza stałe miejsce pracy można ją wysłać tylko za jej zgodą,

• Kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w systemie przerywanego czasu pracy,

• Należy zwrócić uwagę na to, że ustawodawca w przypadku przepisów regulujących uprawnienia pracownika związane z rodzicielstwem posługuje się słowem „pracownik”, co daje już obecnie pewność, że z uprawnień tych korzystać może także pracownik mężczyzna. Świadczy o tym choćby przepis, który stanowi, iż pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie przerywanego czasu pracy, jak również delegować poza stałe miejsce pracy,

• Jeśli nie jest to możliwe poza godzinami pracy, pracodawca musi zwolnić kobietę na przeprowadzenie zleconych przez lekarza badań w związku z ciążą. Za ten czas pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia,

• Nie można wypowiedzieć i rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży (chyba że pracodawca ogłosił upadłość albo likwidację). Rozwiązanie bez wypowiedzenia jest jednak możliwe, jeśli nastąpiło z winy kobiety, a ponadto zgodzi się na to reprezentująca ją zakładowa organizacja związkowa.

  Ograniczenia co do rozwiązania umowy o pracę nie stosuje się przy umowach na okres próbny nie przekraczający jednego miesiąca. Taką umowę można wypowiedzieć i rozwiązać. Jeśli zawarto z pracownicą umowę na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, albo na okres próbny dłuższy niż jeden miesiąc i umowa taka zostałaby rozwiązana po upływie trzeciego miesiąca ciąży - umowa taka ulega z mocy prawa przedłużeniu do dnia porodu.

Przykład. Z panią Marią D. pracodawca zawarł umowę pracy na 6 miesięcy od 1 lutego. Na początku marca Maria D. zaszła w ciążę. Koniec umowy przypada na koniec lipca ale w związku z tym, że będzie to już po trzecim miesiącu ciąży, umowa zostanie przedłużona do dnia porodu,

• W okresie ciąży nie można także kobiecie wypowiedzieć dotychczasowych warunków pracy (np. obniżyć wynagrodzenia). Jeśli jednak pracodawca dokonuje takiego wypowiedzenia z przyczyn dotyczących pracodawcy (np. z przyczyn ekonomicznych), to kobiecie przysługuje dodatek wyrównawczy.

Pracodawca zatrudniający pracownicę w porze nocnej jest obowiązany na okres jej ciąży zmienić rozkład czasu pracy w sposób umożliwiający wykonanie pracy poza porą nocną. Jeżeli jest to niemożliwe lub niecelowe pracodawca obowiązany jest przenieść pracownicę do innej pracy, której wykonanie nie wymaga pracy w porze nocnej. W razie braku takich możliwości pracodawca obowiązany jest zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. (regulacja obowiązująca od 1 stycznia 2004 r.). Jeżeli zmiana warunków pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownicy przysługuje dodatek wyrównawczy.

Co się dzieje po urodzeniu dziecka?

• Jeśli poród nastąpił co najmniej w piątym miesiącu życia dziecka, przysługuje pracownicy urlop macierzyński. Jeśli natomiast wcześniej, uważa się to za poronienie i traktuje jako chorobę. Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:

  • 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie,
  • 31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie,
  • 33 tygodni w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie,
  • 35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie,
  • 37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i wicej dzieci przy jednym porodzie.
  Co najmniej 2 tygodnie takiego urlopu mogą przypadać przed przewidywaną datą porodu, przy czym po porodzie zostanie do wykorzystania pozostała część urlopu.
• W zasadzie urlopu macierzyńskiego udziela się w całości, ale jeśli dziecko wymaga opieki szpitalnej, kobieta która wykorzystała po porodzie 8 tygodni urlopu, pozostałą jego część może wykorzystać później, po wyjściu dziecka ze szpitala.
• Za czas urlopu macierzyńskiego i urlopu na zasadach macierzyńskiego przysługuje zasiłek w wysokości 100% wynagrodzenia.
• W okresie urlopu macierzyńskiego obowiązują takie same ograniczenia rozwiązywania umowy o pracę jak i wypowiadania warunków pracy jak w okresie ciąży (patrz wyżej).
• Zgodnie z przepisem art. 182¹ § 1 kp pracownica ma prawo do dodatkowego urlopu macierzyńskiego w wymiarze:  1) do 6 tygodni - w przypadku, o którym mowa w art. 180 § 1 pkt 1,  2) do 8 tygodni - w przypadkach, o których mowa w art. 180 § 1 pkt 2-5.  Dodatkowy urlop macierzyński jest udzielany jednorazowo, w wymiarze tygodnia lub jego wielokrotności, bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego. 

Co to jest urlop wychowawczy i kiedy przysługuje?

• Urlop wychowawczy jest bezpłatnym urlopem, udzielanym na wniosek pracownicy, w celu sprawowania opieki nad małym dzieckiem do lat 4. Przysługuje on z mocy prawa, dlatego jeśli kobieta wystąpi z takim wnioskiem (min. 2 tygodnie przed planowanym rozpoczęciem), pracodawca nie może jej odmówić. Aby otrzymać urlop wychowawczy trzeba przepracować minimum 6 miesięcy (do tego okresu wlicza się poprzednie okresy zatrudnienia),

• Maksymalny wymiar takiego urlopu to 3 lata ale jednocześnie nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 4 lat. Urlop wychowawczy można rozłożyć na raty (maksymalnie na 4 części). Pracodawca może odwołać z niego kobietę, jednak może to zrobić tylko, gdy poweźmie wiadomość o zaprzestaniu sprawowania przez pracownicę osobistej opieki nad dzieckiem. W takiej sytuacji pracodawca wzywa pracownicę do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania. Pracodawca wzywa również pracownicę do stawienia się w pracy, jeżeli stwierdzi, że z urlopu wychowawczego korzystają w tym samym czasie oboje rodzice lub opiekunowie dziecka (z wyjątkiem dopuszczalnego okresu nie przekraczającego 3 miesięcy, podczas którego oboje rodzice lub opiekunowie dziecka spełniający warunki do korzystania z urlopu wychowawczego, jednocześnie korzystają z tego urlopu).

Kobieta może żądać zmniejszenia wymiaru czasu pracy do 1/2 etatu na czas w którym mogłaby korzystać z urlopu wychowawczego.

Pamiętaj, że:

• Jeśli dziecko urodzi się martwe lub umrze w ciągu pierwszych ośmiu tygodni po porodzie, kobiecie przysługuje tylko 8 tygodni urlopu macierzyńskiego. Ale jeżeli kobieta urodziła więcej niż jedno dziecko, zostanie jej urlop w wymiarze stosownym do liczby dzieci, np. gdy jedno z bliźniaków urodzi się martwe a drugie przeżyje, kobiecie będzie przysługiwać 18 tygodni.

• Jeśli matka rezygnuje z wychowywania dziecka i oddaje je np. do adopcji, za okres po oddaniu dziecka traci urlop macierzyński. Ale urlop ten po porodzie i tak nie może być krótszy niż 8 tygodni,

• Również kobieta, która przyjęła małe dziecko na wychowanie ma prawo do urlopu. Nie jest to urlop macierzyński, ale urlop na zasadach macierzyńskiego, który różni się przede wszystkim czasem trwania. Jeśli dziecko jest w wieku do jednego roku, kobiecie przysługuje 8 tygodni urlopu na zasadach urlopu macierzyńskiego. Pracownica która przyjęła dziecko na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka, lub która przyjęła dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza (z wyjątkiem rodziny zastępczej pełniącej zadania pogotowia rodzinnego), ma prawo do 18 tygodni urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy życia,

• Pracodawca zobowiązany jest udzielić przerwy na karmienie jeśli dziecko karmione jest piersią. Jeżeli natomiast karmione są "sztucznie", przerwy nie przysługują. Tak więc karmiąca pracownica ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw, które wlicza się do czasu pracy. Jeśli kobieta karmi więcej niż jedno dziecko (np.

  ma bliźniaki, trojaczki etc.), przerwy te wydłużają się do 45 minut. Jeżeli natomiast ze względu na daleki dojazd udzielanie dwóch przerw byłoby bezcelowe - na wniosek kobiety pracodawca udziela jej jednej, łącznej przerwy. Jeżeli czas pracy jest krótszy niż 4 godziny dziennie, przerwy nie przysługują, a jeśli nie przekracza 6 godzin dziennie - przysługuje tylko jedna przerwa,

• Zasady, iż pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy nie stosuje się do pracownicy w okresie próbnym nie przekraczającym jednego miesiąca. Natomiast umowa o pracę zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu. Tej z kolei zasady nie stosuje się do umowy o pracę na czas określony zawartej w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy,

• Pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży w porze nocnej jest obowiązany zmienić rozkład czasu pracy takiej pracownicy na dotychczasowym stanowisku pracy w sposób umożliwiający wykonywanie pracy poza porą nocną, a jeżeli jest to niemożliwe lub niecelowe, przenieść pracownicę do innej pracy, której wykonywanie nie wymaga pracy w porze nocnej; w razie braku takich możliwości pracodawca jest obowiązany zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz.U. 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zmianami),

• Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U. 1996 r., Nr 114, poz. 545 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.