Upadłość instytucji emitujących listy zastawne lub obligacje - stan prawny na dzień 30 września 2003 r.

W związku z emisją listów zastawnych na niektórych podmiotach ciąży obowiązek poddania się pewnym odrębnym przepisom w prawie upadłościowym.

Instytucje emitujące listy zastawne - upadłość banku hipotecznego

Podmiotem, który w prawie polskim jest uprawniony do emitowania listów zastawnych jest bank hipoteczny. Bank ten emituje dwa rodzaje listów zastawnych – hipoteczne listy zastawne oraz publiczne listy zastawne.

Hipoteczny list zastawny jest papierem wartościowym imiennym lub na okaziciela, którego podstawę emisji stanowią wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami, w którym to liście bank hipoteczny zobowiązuje się wobec uprawnionego do spełnienia określonych świadczeń pieniężnych.

Oprócz hipotecznych listów zastawnych bank hipoteczny emituje również publiczne listy zastawne, które są papierami wartościowymi imiennymi lub na okaziciela, a podstawą ich emisji stanowią wierzytelności banku hipotecznego z tytułu:

• kredytów w części zabezpieczonej wraz z należnymi odsetkami, gwarancją lub poręczeniem Narodowego Banku Polskiego, Europejskiego Banku Centralnego, rządów lub banków centralnych państw członkowskich Unii Europejskiej, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyłączeniem państw, które restrukturyzują lub restrukturyzowały swoje zadłużenie zagraniczne w ciągu ostatnich 5 lat, oraz gwarancją lub poręczeniem Skarbu Państwa zgodnie z przepisami odrębnych ustaw, albo
• kredytów udzielonych podmiotom wymienionym wyżej, albo
• kredytów w części zabezpieczonej wraz z należnymi odsetkami, gwarancją lub poręczeniem jednostek samorządu terytorialnego oraz kredytów udzielonych jednostkom samorządu terytorialnego.

Emitowane listy zastawne są papierami wartościowymi, które cechują się dużym bezpieczeństwem. Jest to spowodowane między innymi szczególnym uregulowaniem kwestii upadłości banku hipotecznego.

Według przepisów prawa bankowego w razie w razie ogłoszenia upadłości banku emitującego listy zastawne lub obligacje tworzy się osobna masa, przeznaczona przede wszystkim na zaspokojenie praw posiadaczy listów zastawnych lub obligacji. Warunkiem utworzenia tej odrębnej masy w przypadku ogłoszenia upadłości banku hipotecznego są następujące przesłanki:

• odrębna masa będzie utworzona z wierzytelności, praw i środków banku hipotecznego (są to środki ulokowane w papierach wartościowych emitowanych przez podmioty, które są uprawnione do emisji publicznych listów zastawnych oraz środki ulokowane w Narodowym Banku Polskim i środki posiadane w gotówce),
• wierzytelności, prawa i środki muszą być wpisane do rejestru zabezpieczenia listów zastawnych.

Wyodrębnienie tej odrębnej masy następuje z chwilą ogłoszenia upadłości banku, przed zaspokojeniem jakichkolwiek należności, jeżeli tylko są spełnione powyższe przesłanki. Utworzona na tych zasadach odrębna masa upadłości służy przede wszystkim zaspokojeniu roszczeń wierzycieli z listów zastawnych. Dopiero po zaspokojeniu roszczeń wierzycieli z listów zastawnych nadwyżkę środków z odrębnej masy zalicza się do ogólnej masy upadłości banku.

W przepisach ustawy o listach hipotecznych i bankach zastawnych jest również wyrażona zasadnicza różnica odnośnie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości. W zwykłym postępowaniu ogłoszenie upadłości powoduje, że zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności jeszcze nie nastąpił, stają się płatne z dniem ogłoszenia upadłości. W przypadku upadłości banku hipotecznego tak nie jest. Ogłoszenie upadłości banku hipotecznego nie narusza terminów wymagalności jego zobowiązań wobec wierzycieli z listów zastawnych. Jednakże odstępstwo następuje także przy uregulowaniu odsetek – w „zwykłym” postępowaniu upadłościowym odsetki przestawały biec z momentem ogłoszenia upadłości. W przypadku upadłości banków hipotecznych – odsetki będą liczone nie tylko do dnia upadłości banku, ale też po tym dniu.

Kurator odrębnej masy upadłości

W przypadkach, gdy zostanie utworzona odrębna masa upadłości przeznaczona przede wszystkim na zaspokojenie roszczeń posiadaczy z listów zastawnych – sąd ustanowi kuratora do strzeżenia praw tych posiadaczy. Przed ustanowieniem kuratora sąd musi zasięgnąć opinii Komisji Nadzoru Bankowego co do jego osoby. Gdyby Komisja Nadzoru Bankowego w zakreślonym terminie nie złożyła opinii, sąd nada sprawie dalszy bieg – jeżeli natomiast Komisja Nadzoru Bankowego zgłosi opinię negatywną co do osoby kuratora, to należy ponownie wyznaczyć osobę, która będzie zobowiązana wypełniać jego funkcje.

Kurator zgłosi do masy upadłości:

• ogólną kwotę nominalną nie umorzonych do dnia ogłoszenia upadłości listów zastawnych oraz ogólną kwotę nie zapłaconych odsetek od listów zastawnych, których termin płatności przypada przez tym dniem,
• ogólną sumę nominalną listów zastawnych lub obligacji nie wylosowanych i odsetki od nich płatnych po dniu ogłoszenia upadłości oraz premii w planie przewidzianych.

Kurator wymieni w zgłoszeniu przedmioty majątkowe, na których fundusze osobnej masy są zabezpieczone, i osoby, które są dłużnikami tej masy. Syndyk winien udzielić kuratorowi wszelkich potrzebnych mu wiadomości. Kurator ma prawo przeglądać księgi i dokumenty upadłego banku, o ile jest mu to potrzebne do strzeżenia praw posiadaczy listów zastawnych lub obligacji.

Jednakże nie należy odnosić błędnego wrażenia, że kurator będzie prowadził likwidację odrębnej masy wyznaczonej w postępowaniu upadłościowym.

Likwidacja masy upadłości jest dokonywana zawsze przez syndyka i przypadek postępowania upadłościowego nie będzie tutaj żadnym wyjątkiem. Likwidacja osobnej masy będzie dokonana przez syndyka z udziałem kuratora. Kurator stoi on na straży prawidłowego przeznaczenia wierzytelności wyegzekwowanych na zaspokojenie wierzytelności wynikających z listów zastawnych w toku postępowania upadłościowego. Ponadto kurator może udzielać opiniico do sposobu likwidacji odrębnej masy (np. co do sposobu sprzedaży nieruchomości w toku likwidacji).

Jeżeli osobna masa nie wystarcza na pełne zaspokojenie posiadaczy listów zastawnych lub obligacji, suma brakująca na ich zaspokojenie uwzględniona będzie w podziale ogólnych funduszów upadłego banku.

Z osobnej masy będą zaspokojone koszty jej likwidacji, nie wyłączając wynagrodzenia kuratora, a po nich - należności posiadaczy listów zastawnych lub obligacji w następującej kolejności:

• listy zastawne lub obligacje w nominalnej ich cenie,
• odsetki (kupony).

Przepisy artykułu poprzedzającego stosuje się w razie upadłości innych instytucji, emitujących listy zastawne lub obligacje, na których zaspokojenie przeznaczona jest osobna masa.

Instytucje emitujące obligacje – upadłość banku

Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Papier wartościowy emitowany w serii to taki papier wartościowy, który reprezentuje prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek. Instytucji uprawnionych do emitowania obligacji jest znacznie więcej, niż instytucji uprawnionych do emisji listów zastawnych.

Obligacje mogą obecnie emitować:

• podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną, a także spółki komandytowo-akcyjne,
• gminy, powiaty, województwa, zwane dalej "jednostkami samorządu terytorialnego", a także związki tych jednostek oraz miasto stołeczne Warszawa,
• inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw,
• instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska lub Narodowy Bank Polski, lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), lub bank centralny takiego państwa, lub instytucje, z którymi Rzeczpospolita Polska zawarła umowy regulujące działalność takich instytucji na terenie Rzeczypospolitej Polskiej i zawierające stosowne postanowienia dotyczące emisji obligacji
• Skarb Państwa,
• Narodowy Bank Polski oraz
• banki i
• banki hipoteczne.

Jednakże nie wszystkie z tych instytucji mają zdolność upadłościową – mają ją tylko trzy kategorie przedsiębiorców – banki, banki hipoteczne i podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną, a także spółki komandytowo-akcyjne.

Jakie zasady obowiązują, gdy musi być ogłoszona upadłość banku?

Jeżeli według bilansu aktywa banku nie wystarczają na zaspokojenie jego zobowiązań, zarząd banku, zarząd komisaryczny lub likwidator powiadamia o tym niezwłocznie Komisję Nadzoru Bankowego, która:

• podejmuje decyzję o zawieszeniu działalności banku, a następnie decyzję o jego przejęciu przez inny bank, za zgodą banku przejmującego, albo
• występuje do właściwego sądu okręgowego z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, o czym zawiadamia Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Uprawnienie do żądania ogłoszenia upadłości banku przysługuje wyłącznie Komisji Nadzoru Bankowego. Jest to zatem znaczne ograniczenie – w zwykłym prawie upadłościowym wniosek o ogłoszenie upadłości mógł złożyć każdy z wierzycieli.

Decyzja o zawieszeniu działalności banku nie podlega zaskarżeniu i jest podawana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim i w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Komisja Nadzoru Bankowego może zawiesić działalność zarządu i innych organów banku i jednocześnie powołać zarząd komisaryczny.

W okresie zawieszenia działalności bank:

• nie reguluje swoich zobowiązań, z wyjątkiem związanych z ponoszeniem uzasadnionych kosztów bieżącej działalności, i nie prowadzi działalności bankowej poza windykacją należności z tytułu wcześniej udzielonych kredytów, pożyczek pieniężnych
• nie wypłaca środków pochodzących z nadwyżki bilansowej ani oprocentowania wkładów.

W okresie zawieszenia w stosunku do banku nie może zostać wszczęte postępowanie egzekucyjne, a wszczęte wcześniej ulega zawieszeniu. Zawieszeniu ulega również egzekucja z rachunków bankowych prowadzonych przez ten bank.

O ogłoszeniu upadłości banku orzeka właściwy miejscowo okręgowy sąd gospodarczy, w składzie trzech sędziów zawodowych, najpóźniej w terminie miesiąca od otrzymania wniosku. Jest to wyjątek od ogólnej zasady obowiązującej w postępowaniu upadłościowym, gdy orzeka zwykle sąd rejonowy.

Przed rozstrzygnięciem wniosku o ogłoszenie upadłości sąd wysłuchuje przedstawiciela Komisji Nadzoru Bankowego oraz prezesa i ewentualnie innych członków ostatniego zarządu banku, którego dotyczy wniosek, a w przypadku banku państwowego lub banku będącego jednoosobową spółką Skarbu Państwa również przedstawiciela ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, a także przedstawiciela Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, jeżeli bank jest objęty pomocą tego Funduszu.

Szczególne jest też uregulowanie dotyczące wyznaczenia syndyka. Sąd jest zobowiązany do wyznaczenia syndyka upadłości spośród osób posiadających znajomość organizacji i zasad działalności banków. Syndykiem może być również inny bank. Ogłaszając upadłość banku, sąd ustanawia również kuratora do reprezentowania upadłego banku w postępowaniu upadłościowym.
Na postanowienie sądu w przedmiocie ogłoszenia upadłości banku przysługuje zażalenie Komisji Nadzoru Bankowego.

Jak kształtuje się sytuacja z dniem ogłoszenia upadłości banku?

W momencie ogłoszenia upadłości banku:

• wymagalne stają się wszystkie zobowiązania upadłego banku, których termin płatności jeszcze nie nastąpił,
• ulegają rozwiązaniu umowy rachunku bankowego, a oprocentowanie rachunków bankowych jest naliczane do dnia ogłoszenia upadłości, rozwiązują się umowy kredytu i pożyczki, jeżeli do dnia ogłoszenia upadłości nie nastąpiło oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy (pożyczkobiorcy), rozwiązują się również umowy poręczenia, gwarancji bankowych i akredytyw, jeżeli do dnia ogłoszenia upadłości bank nie otrzymał prowizji z tytułu tych czynności, jak również rozwiązują się umowy o udostępnienie skrytek sejfowych oraz umowy przechowania, z tym że wydanie przedmiotów i papierów wartościowych powinno nastąpić w terminie uzgodnionym z oddającym na przechowanie,
• uczestnikiem postępowania upadłościowego staje się Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

Z dniem objęcia przez syndyka zarządu upadłym bankiem organy banku ulegają rozwiązaniu z mocy prawa oraz zostaje odwołany zarząd komisaryczny i kurator. Zarządem bankiem zajmuje się teraz syndyk. Niezwłocznie po powołaniu syndyk zgłasza do rejestru, do którego bank jest wpisany, jego upadłość oraz dwukrotnie ogłasza w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim i w Monitorze Sądowym i Gospodarczym wezwanie do wierzycieli o zgłaszanie wierzytelności w terminie 3 miesięcy od daty ostatniego ogłoszenia, chyba że sąd ustali krótszy termin. Obowiązek zgłaszania nie dotyczy jednak wierzytelności obejmujących środki zgromadzone na rachunkach bankowych – tak więc każdy posiadacz rachunku bankowego nie musi zgłaszać swej wierzytelności. Syndyk składa co 3 miesiące Komisji Nadzoru Bankowego sprawozdania ze swojej działalności.

Pamiętaj, że:

• W toku postępowania upadłościowego syndyk nie może puszczać w obieg listów zastawnych i obligacji, wydanych przez upadłą instytucję emitującą, a będących jej własnością. Listy te i obligacje będą umorzone. Jeżeli syndyk dokona takich czynności, to będą one z mocy prawa nieważne, a więc osoby, które takie listy nabędą nie będą mogły w żadnej mierze liczyć na zaspokojenie z masy upadłości,
• Koszty likwidacji masy odrębnej ustala się odrębnie, ponieważ nie można ich zaspokoić z masy ogólnej,
• Tylko trzy kategorie przedsiębiorców emitujących obligacje mają zdolność upadłościową – a mianowicie banki, banki hipoteczne i podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną, a także spółki komandytowo-akcyjne,
• Artykuł aktualny na dzień 30 września 2003 r. w związku utratą mocy obowiązującej rozporządzenia z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. 1991 r. Nr118, poz. 512 ze zm.)

Podstawa prawna:

• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (Dz. U. 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zmianami),
• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. 2002 r., Nr 72, poz. 665 ze zmianami),
• Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach. (Dz. U. 2001 r., Nr 120, poz. 1300 ze zmianami),
• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz. U. 1997 r., Nr 140, poz. 940 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.