Bez biletu, a z umową...

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 7 listopada 2019 r. wydał wyrok w sprawach połączonych od C-349/18 do C-351/18 - Kanyeba, Nijs i Dedroog. Wskazał w nim, że wchodząc bez biletu na pokład pociągu, pasażer zawiera umowę z przewoźnikiem. Tak jest w wypadku wolnego dostępu do pociągu.

Czego dotyczyła sprawa? 

Państwowa spółka kolei belgijskich (NMBS) na podstawie ogólnych warunków przewozu nakłada karę na pasażerów, którzy odbywają przejazd bez ważnego biletu.

W momencie wystąpienia okoliczności faktycznych będących przedmiotem postępowania głównego, zaoferowano każdej z tych osób możliwość uregulowania jej sytuacji poprzez natychmiastowe uiszczenie ceny tytułem opłaty za przejazd, powiększonej o tak zwaną „taryfę pokładową” lub, w ciągu 14 dni od stwierdzenia naruszenia, zryczałtowaną kwotę 75 EUR.

Po upływie tego 14 dniowego terminu pozostawała możliwość zapłacenia ryczałtu w wysokości 225 EUR.

W opisywanej sprawie trzech ukaranych pasażerów nie skorzystało z żadnej z tych możliwości. W związku z tym NMBS wniosła do Vredegerecht te Antwerpen (sędziego pokoju w Antwerpii, Belgia) o zasądzenie od nich, odpowiednio, zapłaty kwot w wysokości 880,20 EUR, 1103,90 EUR i 2394 EUR.

W ramach swoich żądań NMBS podkreślił, że stosunki prawne między nią a każdym z pozwanych w postępowaniu głównym nie mają charakteru umownego, lecz regulacyjny, ponieważ nie nabyli oni biletu na przewóz.

Sędzia pokoju w Antwerpii zastanawiał się nad charakterem stosunku prawnego łączącego NMBS i pasażerów nieposiadających ważnego biletu. W tym względzie pojawiła się kwestia, czy przepis prawa Unii dotyczący praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym należy interpretować w ten sposób, że sytuacja, kiedy pasażer wsiada do pociągu w celu odbycia podróży bez posiadania biletu, wchodzi w zakres pojęcia „umowy przewozu” w rozumieniu tego przepisu (artykuł 3 pkt 8 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym, Dz.U. 2007, L 315, s. 14).

Ponadto w wypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na to pytanie, ustalić należało, w świetle dyrektywy w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, czy sąd, który ustali nieuczciwy charakter postanowienia przewidującego nałożenie kary przewidzianego w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, może zmniejszyć kwotę nałożonej kary (artykuł 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, Dz.U. 1993, L 95, s. 29).

Ocena TSUE

Trybunał Sprawiedliwości w wydanym wyroku zauważył przede wszystkim, że z jednej strony umożliwiając swobodny dostęp do swojego pociągu, a z drugiej strony wchodząc na pokład tego pociągu, zarówno przedsiębiorstwo kolejowe jak i pasażer wyrażają zgodną wolę wstąpienia w stosunek umowny.

Odnośnie do kwestii, czy posiadanie biletu przez pasażera jest zasadniczym elementem pozwalającym uznać, że istnieje „umowa przewozu”, Trybunał zauważył, że bilet na przewóz jest jedynie instrumentem stanowiącym materialny wyraz umowy przewozu. Pojęcie „umowy przewozu” jest niezależne od posiadania przez pasażera biletu oraz obejmuje ono zatem sytuację, w której pasażer wsiada do swobodnie dostępnego pociągu w celu odbycia podróży bez nabycia biletu.

W wypadku braku przepisów w tym zakresie w rozporządzeniu nr 1371/2007 taka wykładnia pozostaje bez uszczerbku dla ważności tej umowy lub konsekwencji, jakie mogą wynikać z niewypełnienia zobowiązań umownych przez jedną ze stron, które nadal podlegają właściwemu prawu krajowemu.

Jeśli chodzi o uprawnienia sądu do złagodzenia klauzuli dotyczącej kary, którą w danym przypadku uznano za nieuczciwą, TSUE stwierdził, że stanowi ona część ogólnych warunków przewozu NMBS, w odniesieniu do których sąd ten uściśla, że „są one uważane za mające ogólne zastosowanie ze względu na ich charakter regulacyjny” i że zostały „opublikowane w dzienniku urzędowym państwa”.

Klauzule umowne odzwierciedlające w szczególności bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze nie podlegają przepisom tej dyrektywy.

Niemniej jednak to wyłączenie z zakresu stosowania dyrektywy zakłada, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, spełnienie dwóch przesłanek. Po pierwsze, warunek umowny musi odzwierciedlać przepis ustawowy lub wykonawczy, a po drugie, przepis ten musi mieć charakter bezwzględnie wiążący. Sprawdzenie, czy przesłanki te są spełnione, należy do kompetencji sądu krajowego.

Jeśli, zdaniem sądu krajowego, przesłanki te nie zostały spełnione i w wypadku, gdy stwierdzi on, że klauzula umowna przewidująca nałożenie kary wchodzi w zakres stosowania dyrektywy, TSUE przypomniał, że nie może on zmniejszyć wysokości kary, którą uznał za nadmierną i nie może również zastąpić tej klauzuli, na podstawie przepisu prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, lecz powinien co do zasady pominąć jej zastosowanie, chyba że dana umowa nie może nadal istnieć w przypadku usunięcia nieuczciwego warunku, a rozwiązanie umowy jako całości naraża konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl