Postępowania cywilne mają przyspieszyć

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego jest kompleksową reformą przepisów dotyczących postępowań w sprawach cywilnych. W założeniach ustawa powinna ograniczyć przewlekłość postępowań i orzekania na podstawie niewystarczającego materiału dowodowego, zwiększyć terminowość rozpraw, poprawić organizację sądów i zapewnić lepsze traktowanie obywateli w sądach.

Co przewiduje ustawa z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw?

Uchwalona ustawa ma na celu wprowadzenie do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360, z późn. zm.), dalej zwanej „Kpc”, zmian związanych z organizacją postępowania cywilnego.

Nowe przepisy mają skutkować skróceniem czasu trwania postępowań przed sądami cywilnymi oraz usprawnieniem przebiegu postępowania. Ustawa ma ponadto na celu zapobieganie obstrukcji procesowej  oraz wyeliminowanie luk i nieścisłości w obowiązujących przepisach.

Nowe regulacje dotyczące właściwości sądu zakładają, że w sprawach o ochronę dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu oraz o roszczenie przeciwko bankowi wynikające z czynności bankowej można wytoczyć przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby powoda. Ponadto ustawa wprowadza nowe zasady ustalania właściwości sądu przy dochodzeniu roszczeń z umów, określając co należy rozumieć przez sąd miejsca wykonania umowy (generalnie miejscem wykonania umowy będzie miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umowy danego rodzaju).

Ustawa odstępuje od obowiązku stosowania formularzy w postępowaniu procesowym, pozostawiając takie rozwiązanie w postępowaniach nieprocesowych.

Nowelizacja wprowadza nowe regulacje dotyczące zasad doręczania korespondencji sądowej przewidując, że jeżeli pozwany, pomimo powtórzenia zawiadomienia, nie odebrał pozwu lub innego pisma procesowego wywołującego potrzebę podjęcia obrony jego praw, a w sprawie nie doręczono mu wcześniej żadnego pisma w sposób przewidziany w Kpc i nie ma zastosowania przepis szczególny przewidujący skutek doręczenia, przewodniczący zawiadamia o tym powoda, przesyłając mu przy tym odpis pisma dla pozwanego i zobowiązując do doręczenia tego pisma pozwanemu za pośrednictwem komornika. Powód, w terminie dwóch miesięcy od doręczenia mu powyższego zobowiązania, składa do akt potwierdzenie doręczenia pisma pozwanemu przez komornika albo zwraca pismo i wskazuje aktualny adres pozwanego lub dowód, że pozwany przebywa pod adresem wskazanym w pozwie. Po bezskutecznym upływie terminu dwóch miesięcy sąd może zawiesić postępowanie.

Ustawa wprowadza ogólną zasadę wydawania postanowień przez sąd na posiedzeniu niejawnym, co ma na celu przyspieszenie postępowania. Ponadto ustawa wprowadza odnośnie do postanowień wydawanych na posiedzeniach niejawnych zasadę, że ich uzasadnienia sporządza się tylko w razie gdy podlegają one zaskarżeniu oraz na wniosek strony. Ponadto przy wydaniu postanowienia podlegającego zaskarżeniu sąd może, według swej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, postanowić o odstąpieniu od jego uzasadnienia, jeżeli w całości uwzględnia zawarty w piśmie procesowym wniosek strony i podziela argumenty strony przytoczone na jego poparcie. W postanowieniu należy powołać to pismo.

Nowelizacja wprowadza ograniczenie możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia, co ma w intencji ustawy zapobiegać nadużywaniu tego zarzutu. Zgodnie z wprowadzoną przez ustawę zasadą, podstawą zarzutu potrącenia ma być tylko taka wierzytelność pozwanego, która jest niesporna lub udowodniona dokumentem nie pochodzącym wyłącznie od pozwanego, a jeżeli te wymogi nie są spełnione – to tylko wierzytelność powstała z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona pozwem.

Ustawa wprowadza wyodrębnienie instytucji postępowania przygotowawczego w odrębny rozdział „Organizacja postępowania”, który poza organizacją postępowania sensu stricto określa także zasady i sposoby gromadzenia materiału procesowego, na który składają się przede wszystkim żądania i twierdzenia stron oraz dowody. Przyjęcie nowych regulacji dotyczących organizacji postępowania ma przeciwdziałać nadmiernemu przedłużaniu czasu trwania postępowania cywilnego. Zaplanowanie kolejności czynności procesowych sądu i stron, w szczególności kolejności przeprowadzenia dowodów ma prowadzić do rozpoznania sprawy w jak najkrótszym terminie. Nowymi rozwiązaniami wprowadzonymi w związku z tym uchwaloną ustawą jest m.in. zobowiązanie pozwanego do złożenia odpowiedzi na pozew pod rygorem wydania wyroku zaocznego czy wyposażenie sądu w kompetencję zarządzenia wymiany pism przygotowawczych wraz z możliwością stosowania sankcji w postaci pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów. Ustawa przyjmuje bowiem, iż wniesienie odpowiedzi na pozew jest procesowym obowiązkiem strony pozwanej. Niezłożenie odpowiedzi na pozew w przepisanym terminie będzie poskutkować uznaniem za przyznane przez pozwanego twierdzeń, co do faktów przytoczonych w pozwie. Na tej podstawie sąd będzie mógł wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym. O rygorach związanych z uchybieniem terminu do wniesienia odpowiedzi na pozew, w tym o możliwości wydania wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym, sąd pouczy pozwanego wraz z doręczeniem odpisu pozwu i wezwania do złożenia odpowiedzi. Nowe przepisy zakładają więc m.in., że pozwany w procesie cywilnym jeszcze przed rozpoczęciem postępowania będzie musiał pisemnie odnieść się do zarzutów, co pozwoli sędziemu na sprawne przygotowanie planu rozprawy i wcześniejsze wezwanie stron do uzupełnienia dowodów.

Kolejnym instrumentem, który ma przyczynić się do skrócenia czasu trwania postępowań w sprawach cywilnych, będzie posiedzenie przygotowawcze mające odformalizowany charakter, w ramach którego sędzia winien nakłaniać strony do ugodowego rozwiązania sporu, a jeżeli tego typu zabiegi okażą się bezskuteczne - sporządzić przy udziale stron plan rozprawy. Strony będą zobligowane do brania udziału w takim posiedzeniu, przy czym w razie naruszenia tego obowiązku przez powoda sąd będzie władny nawet umorzyć postępowanie, chyba że powód zażąda przeprowadzenia posiedzenia pomimo swej nieobecności albo ją później usprawiedliwi, zaś w przypadku niestawiennictwa pozwanego, niezależnie od sporządzenia planu rozprawy bez jego udziału, sankcją może być obciążenie go wyższymi kosztami procesu.  Sprawa w sądzie cywilnym ma się rozpoczynać od posiedzenia przygotowawczego, służącego rozwiązaniu sporu bez potrzeby prowadzenia dalszych posiedzeń, zwłaszcza rozprawy. Przygotowanie planu rozprawy ma być zarazem granicznym momentem przytaczania przez obie strony twierdzeń i dowodów na uzasadnienie ich wniosków, bądź też dla odparcia twierdzeń i wniosków strony przeciwnej. Ustawa przewiduje jednak, że niekiedy konieczne będzie wyznaczenie kilku posiedzeń, tyle że powinny się one odbywać w kolejnych dniach, a gdyby to było nierealne - w możliwie krótkich odstępach czasu. Jeśli ogłoszenie wyroku w procesie cywilnym nie będzie możliwe już na pierwszej rozprawie, to sędzia na posiedzeniu przygotowawczym będzie zobowiązany od razu wyznaczyć kilka następujących bezpośrednio po sobie terminów rozpraw.

Poza usprawnieniami w sferze organizacji postępowania sądowego oraz wprowadzeniem regulacji związanych z koncentracją materiału dowodowego rozwiązaniem mającym na celu przyspieszenie postępowań cywilnych, przyjęto instrumenty przeciwdziałające przewlekaniu procesu przez:

• wprowadzenie regulacji dotyczących nadużycia uprawnień procesowych, w tym klauzuli generalnej w nowym art. 4¹ Kpc oraz podstaw do finansowego sankcjonowania niewłaściwych lub nierzetelnych zachowań stron,
• ograniczenie praktyki wnoszenia ciągu wniosków o wyłączenie sędziego, ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, sprostowanie, uzupełnienie, czy też wykładnię wyroku, jak również ciągu zażaleń.

Nowelizacja służy też skróceniu terminów rozpraw, m.in. dzięki rozszerzeniu możliwości składania zeznań na piśmie przez strony postępowania i świadków, którzy nie mogą stawić się na rozprawę, np. ze względu na pobyt za granicą. W mniej skomplikowanych sprawach cywilnych ma się odbywać tylko 1 rozprawa, na której zapadnie wyrok. Usprawnieniu procedur ma także służyć zwięzłość uzasadnień wyroków. W myśl nowych przepisów sędziowie nie będą musieli przepisywać treści zeznań i dokumentów z akt sprawy ani cytować orzeczeń Sądu Najwyższego, wystarczy zarysowanie istoty problemu. Ustawa likwiduje też wymóg odczytywania wyroku, gdy nikt nie stawił się na jego ogłoszenie.

Ponadto nowelizacja wprowadza rozwiązanie mające na celu umożliwienie zwolnienia sądów od rozpatrywania pism, których - wobec brak skonkretyzowanego żądania - nie można w istocie uznać za pozwy, w postaci ustanowienia instytucji zwrotu pisma bez nadawania mu biegu. Dodatkowo wprowadzone zostają znaczne uproszczenia w przypadku pozwów oczywiście bezzasadnych, co także ma na celu szybsze eliminowanie spraw, które w ogóle nie powinny trafiać do sądów. Ustawa wprowadza również jako zasadę sporządzanie uzasadnień wyroków w sposób zwięzły.

Ustawa wprowadza również regulacje dotyczące możliwości orzeczenia przez sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie, w przypadku gdy stwierdzi nadużycie przez stronę prawa procesowego, grzywny oraz obowiązku zwrotu kosztów w części większej niż wskazywałby wynik sprawy. Sąd może również na wniosek strony przeciwnej przyznać od strony nadużywającej prawa procesowego podwyższonych kosztów procesu odpowiednio do spowodowanego nadużyciem zwiększenia nakładu pracy na prowadzenie sprawy (nie więcej jednak niż dwukrotnie) oraz podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce, przy czym stopa odsetek może być podwyższona nie więcej niż dwukrotnie. Wprowadzona regulacja przewiduje przy tym, iż w razie gdy zachowanie strony wskazuje na nadużycie prawa, sąd poucza stronę o możliwości zastosowania powyższych środków.

Nowelizacja przewiduje ponadto zmiany w zakresie postępowania odwoławczego, m.in. poprzez przyjęcie, że warunkiem wniesienia środka zaskarżenia, np. apelacji, jest uprzednie złożenie wniosku o doręczenie orzeczenia z pisemnym uzasadnieniem. Wniosek o sporządzenie pisemnego uzasadnienia wyroku powinien zawierać jednoznaczne wskazanie, czy żąda się uzasadnienia wyroku w całości, czy w części, a jeżeli w części – to w jakiej. Wniosek taki podlega opłacie w wysokości 100 zł, przy czym w przypadku gdy zostanie następnie wywiedziony środek zaskarżenia, uiszczona opłata będzie podlegała zaliczeniu na poczet opłaty należnej od tegoż środka.

Ustawa przewiduje także, że tzw. postępowanie międzyinstancyjne dotyczące kontroli formalnej apelacji zostaje przeniesione w całości do sądu odwoławczego. W następstwie takiej zmiany wprowadzono regulację, iż w przypadku wniesienia apelacji bezpośrednio do sądu II instancji, sąd II instancji jedynie zawiadomi sąd I instancji o wniesieniu apelacji i zażąda przedstawienia akt. Ustawa wprowadza ponadto jako zasadę, iż w przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sąd rozpoznaje ją w tym samym składzie, chyba że nie jest to możliwe lub powodowałoby to nadmierną zwłokę w postępowaniu. Równocześnie wprowadzono jako zasadę, że sąd któremu sprawa została przekazana jak i sąd II instancji są związane oceną prawną wyrażoną w uzasadnieniu wyroku sądu II instancji. Natomiast zniesiono dotychczasową normę wskazującą, iż sądy są również związane wyrażonym w uzasadnieniu wskazaniem co do dalszego postępowania.  Przyjęto więc, iż sąd I instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy nie powinien być związany poglądem sądu odwoławczego co do tego, jak należy prowadzić postępowanie, natomiast jest związany oceną prawną sądu odwoławczego, o ile nie nastąpiła zmiana stanu prawnego lub faktycznego albo po wydaniu wyroku sądu drugiej instancji Sąd Najwyższy w uchwale wyraził odmienną ocenę prawną.

Uchwalona ustawa przywraca odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych. W ramach tego postępowania będzie stosowany większy rygoryzm, gdyż priorytetem ma być szybkie rozstrzygnięcie sprawy przedłożonej sądowi gospodarczemu. W związku z tym, ustawa nakłada zarówno pewne ograniczenia na strony, jak i obliguje sądy do sprawnego podejmowania czynności. Ustawa przewiduje jednak, iż na wniosek strony, która nie jest przedsiębiorcą lub jest przedsiębiorcą będącym osobą fizyczną sąd rozpoznaje sprawę z pominięciem przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Żądanie takie będzie więc wiążące dla sądu, a jego konsekwencją będzie rozpoznanie sprawy przez sąd gospodarczy, ale bez stosowania przepisów o postępowaniu gospodarczym, czyli w „zwykłym” procesie. Ustawa przyjmuje odnośnie do spraw gospodarczych zaostrzenie rygorów w tym postępowaniu, w szczególności skrócenie terminów i ograniczenie możliwości dysponowania sprawą. Ustawa wprowadza zasadę, iż w zakresie postępowania w sprawach gospodarczych dowód z zeznań świadków sąd może dopuścić jedynie wtedy, gdy po wyczerpaniu innych środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Oznacza to, iż ustawodawca zakłada, że strony powołujące się na fakty dla rozstrzygnięcia postępowania będą wykazywały je w pierwszej kolejności dowodem z dokumentu. Nowym rozwiązaniem w zakresie wprowadzanych regulacji dotyczących postępowania w sprawach gospodarczych jest instytucja umowy dowodowej, mocą której strony mogą umówić się o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy (a więc nie dotyczy to spraw o roszczenia z czynów niedozwolonych).

Nowelizacja wprowadza ponadto zmiany w innych postępowaniach odrębnych, takich jak: nakazowe i upominawcze, elektroniczne postępowanie upominawcze oraz postępowanie uproszczone, a ponadto - w niezbędnym zakresie wynikającym ze zmian wprowadzanych w przepisach ogólnych - także pozostałe, w tym postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.

Regulacje przyjęte w uchwalonej ustawie wiążą się z wprowadzeniem zmian w 8 innych ustawach, w tym  w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Nowelizacja przewiduje, m.in. następujące zmiany:

• wprowadza odpłatność niektórych spośród czynności, które dotychczas były nieodpłatne (przykładem jest wniosek o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem czy oświadczenie o rozszerzeniu lub zmianie powództwa w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu),
• określa wysokość opłaty stałej w sprawach o prawa niemajątkowe i niektóre prawa majątkowe w granicach od 30 zł do 10 000 zł,
• modyfikuje katalog opłat m.in. przez rezygnację z odrębnego uregulowania opłat stałych w postępowaniu uproszczonym i przyjęcie mechanizmu opłat stałych we wszystkich sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu bądź też wartość przedmiotu zaskarżenia nie przekracza 20 000 zł (powyżej tej wartości będzie nadal pobierana opłata stosunkowa wynosząca 5% wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, ale nie przekraczająca 200 000 zł),
• wprowadza zmiany wysokości opłat stałych, szczególnie tych najniższych, zastępując dotychczas obowiązujące różne stawki opłat w wysokości 30, 40, 50 czy 60 zł jednolitą stawką opłaty stałej w wysokości 100 zł,
• wprowadza katalog opłat dotyczących ochrony praw autorskich, prawa własności przemysłowej czy czynów nieuczciwej konkurencji,
• wprowadza zasadę, iż w razie zwrotu opłaty w sytuacjach wskazanych w ustawie opłatę zwracaną obniża się o kwotę równą opłacie minimalnej, czyli 30 zł oraz znosi obowiązek zwracania nadpłaty ponad opłatę należną, jeżeli koszt jej zwrotu przewyższa jej wartość,
• upraszcza system opłat kancelaryjnych.

Ustawa wprowadza również zmiany, które mają na celu kompleksowe uregulowanie kwestii związanych z wynagrodzeniem i zwrotem wydatków przysługującymi biegłym oraz tłumaczom.

Ponadto uchwalona ustawa wprowadza zmiany przepisów ustawy z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych, a w konsekwencji uzupełnienie postanowień zawartych w ustawie z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych. Zmiany w tym zakresie wiążą się przede wszystkim z rozwiązaniem przyjętym w Kpc, zobowiązującym powoda do doręczenia pisma procesowego przeznaczonego dla pozwanego, za pośrednictwem komornika. Zgodnie z przyjętymi rozwiązaniami, w ustawie o komornikach sądowych wprowadzono zadania komorników polegające na doręczaniu zawiadomień sądowych, pism procesowych oraz innych dokumentów sądowych oraz uprawnienie do podejmowania czynności zmierzających do ustalenia aktualnego miejsca zamieszkania adresatów takich dokumentów, jak również określono zasady dokonywania takich doręczeń. W ustawie o kosztach komorniczych wskazano, iż opłata stała od doręczenia pism w powyższym zakresie wynosi 60 zł od doręczenia na jeden adres, natomiast opłata stała od wniosku o podjęcie czynności zmierzających do ustalenia adresu zamieszkania adresata wynosi 40 zł. 

Poza tym, w związku z uregulowaniem w nowo przyjętej ustawie kwestii prowadzenia postępowań w sprawach gospodarczych, nowelizacja stanowi, że traci moc ustawa z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych.

Należy zauważyć, że w trakcie prac legislacyjnych posłowie przyjęli 16 poprawek Senatu do nowelizacji Kpc, w tym poprawkę zakładającą wykreślenie opłaty dodatkowej wnoszonej przez adwokatów za niewłaściwe opłacenie zaskarżenia. Jedna ze zmian usunęła bowiem przepis, który przewiduje surowsze rygory w stosunku do profesjonalnych pełnomocników, w tym obowiązek wniesienia opłaty dodatkowej w sytuacji nieprawidłowego opłacenia środka zaskarżenia i jego odrzucenia z tego powodu. Inna poprawka zmierzała do zapewnienia zgodności z konstytucją w zakresie wznawiania postępowań. Kolejna doprecyzowała, że obowiązek zwrotu kosztów procesu może zostać nałożony na stronę, która zachowuje się nierzetelnie. Pozostałe przyjęte senackie zmiany miały charakter redakcyjny, doprecyzowujący, technicznolegislacyjny, a także zapewniają spójność przepisów. 

Kiedy zmiany wchodzą w życie?

Ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy dni od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem:

• wskazanych w ustawie niektórych przepisów dotyczących zmian w Kpc (przede wszystkim wiążących się z wydawaniem postanowień na posiedzeniach niejawnych), zmian w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz części regulacji dotyczących zmian w ustawie o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, które wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia,
• przepisu dotyczącego określenia przez Ministra Sprawiedliwości wzorów pouczeń, których udzielania na piśmie stronom i uczestnikom postępowania wymaga Kpc, który wchodzi w życie po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia,
• przepisów dotyczących zmian w zakresie elektronicznego postępowania upominawczego, które wchodzą w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia.

W zakresie przepisów przejściowych ustawa przyjmuje jako zasadę stosowanie do spraw w toku ustawy nowej (z zachowaniem waloru prawnego czynności już dokonanych), z określonymi wyjątkami. We wskazanych w ustawie przypadkach, do czasu zakończenia postępowania w danej instancji, stosować się będzie przepisy w dotychczasowym brzmieniu. Wskazane w ustawie wyjątki dotyczą m. in.: przepisów regulujących postępowanie z wnioskami o wyłączenie sędziego złożonych do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, przepisów regulujących postępowanie z zażaleniem, apelacją, skargą kasacyjną i skargą na czynność referendarza sądowego w postępowaniach zapoczątkowanych wniesieniem tych środków odwoławczych oraz przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Również do spraw wszczętych i niezakończonych nie stosuje się nowych regulacji dotyczących postępowania w sprawach gospodarczych oraz w sprawach w których wydano nakaz w postępowaniu upominawczym, rozpoznawanych w postępowaniu nakazowym lub w elektronicznym postępowaniu upominawczym do czasu zakończenia postępowania w danej instancji podlegają one rozpoznaniu zgodnie z przepisami dotychczasowymi.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl