Postanowienia SN
SÄ…d Najwyższy uznaÅ‚, że zarówno mąż zaufania, jak i obserwator spoÅ‚eczny majÄ… prawo być obecni podczas wszystkich czynnoÅ›ci komisji (wyborczej i referendalnej), do której zostali wyznaczeni, w tym również przed dniem gÅ‚osowania. Postanowieniami z 7 wrzeÅ›nia 2023 r.
SÄ…d Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych uznaÅ‚ zasadność skarg na uchwaÅ‚Ä™ PaÅ„stwowej Komisji Wyborczej z 30 sierpnia 2023 r. dotyczÄ…cÄ… wyjaÅ›nieÅ„ w sprawie uprawnieÅ„ mężów zaufania i obserwatorów spoÅ‚ecznych (sygn. akt I NSW 14/23 i sygn. akt I NSW 15/23).
Wyjaśnienia SN
SÄ…d Najwyższy przypomniaÅ‚, że zgodnie z konstytucyjnÄ… „zasadÄ… zasad”, wyrażonÄ… w art. 2 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym paÅ„stwem prawnym urzeczywistniajÄ…cym zasady sprawiedliwoÅ›ci spoÅ‚ecznej. W zasadzie tej na plan pierwszy wysuniÄ™ty jest demokratyczny charakter Rzeczypospolitej Polskiej.
Pomimo, że ustawa zasadnicza nie definiuje ani demokracji, ani zasady demokratyzmu, nie ulega wÄ…tpliwoÅ›ci, że cechÄ… konstytutywnÄ… paÅ„stwa demokratycznego jest uznanie istnienia zbiorowego podmiotu wÅ‚adzy w paÅ„stwie, w przypadku Konstytucji RP – Narodu, a także wolnych wyborów piastunów wÅ‚adzy, jako sposobu ich powoÅ‚ywania. KonsekwencjÄ… tego jest uznanie znaczenia udziaÅ‚u obywateli w podejmowaniu decyzji politycznych, innych aniżeli wybór wÅ‚adzy. Wpisanie w istotÄ™ Rzeczypospolitej Polski zasady demokratyzmu nakazuje przyjąć, że procedury dla niej kluczowe, zwiÄ…zane z wyborem wÅ‚adzy i przeprowadzaniem referendum, powinny być maksymalnie transparentne, gdyż ich wyniki stanowiÄ… wyraz woli Suwerena wyrażonej w sposób bezpoÅ›redni. Zapewnienie przejrzystoÅ›ci wskazanych procedur jest wiÄ™c obowiÄ…zkiem paÅ„stwa demokratycznego, a zarazem realizacjÄ… jego najlepiej pojÄ™tego interesu, w ten bowiem sposób potwierdza ono swój charakter.
DokonujÄ…c kontroli zaskarżonej uchwaÅ‚y, SÄ…d Najwyższy przypomniaÅ‚, że PaÅ„stwowa Komisja Wyborcza, sprawujÄ…c nadzór nad przestrzeganiem prawa wyborczego wydaje wytyczne i wyjaÅ›nienia oraz informacje o przepisach prawa. O ile dla dwóch pierwszych instrumentów ustawa przewiduje formÄ™ uchwaÅ‚y oraz możliwość ich zaskarżenia do SÄ…du Najwyższego, o tyle dla informacji tego rodzaju forma nie jest zastrzeżona, a w konsekwencji nie podlegajÄ… one zaskarżeniu. Zgodnie z orzecznictwem SÄ…du Najwyższego, tym co odróżnia wytyczne i wyjaÅ›nienia (dla których przewidziana jest forma uchwaÅ‚y) od informacji, jest m.in. ich samodzielna wartość normatywna przejawiajÄ…ca siÄ™ w ksztaÅ‚towaniu sytuacji prawnej innych podmiotów. Dla SÄ…du Najwyższego nie ulegaÅ‚o wÄ…tpliwoÅ›ci, że zaskarżony dokument, wykluczajÄ…cy obecność mężów zaufania i obserwatorów spoÅ‚ecznych podczas czynnoÅ›ci komisji podejmowanych przed dniem gÅ‚osowania, tego rodzaju charakter posiadaÅ‚.
OdnoszÄ…c siÄ™ do zasadniczej kwestii, SÄ…d Najwyższy wskazaÅ‚, że w 2018 r. dokonana zostaÅ‚a nowelizacja Kodeksu wyborczego, która wprowadziÅ‚a istotnÄ… zmianÄ™, a mianowicie przyznaÅ‚a mężowi zaufania (oraz odpowiednio obserwatorowi spoÅ‚ecznemu) prawo do obecnoÅ›ci podczas wszystkich czynnoÅ›ci komisji, do której zostaÅ‚ wyznaczony. JÄ™zykowa wykÅ‚adnia stosownego przepisu Kodeksu wyborczego prowadzi do jednoznacznego wniosku: zarówno mąż zaufania, jak i obserwator spoÅ‚eczny ma prawo być obecny podczas wszystkich czynnoÅ›ci komisji, do której zostaÅ‚ wyznaczony. JednoczeÅ›nie posÅ‚użenie siÄ™ przez ustawodawcÄ™ zwrotem „w szczególnoÅ›ci” i wymienienie po nim konkretnych czynnoÅ›ci komisji, wbrew stanowisku PaÅ„stwowej Komisji Wyborczej, nie powoduje, że zasada ogólna w postaci prawa do obecnoÅ›ci podczas wszystkich czynnoÅ›ci komisji, doznaje jakiegokolwiek ograniczenia.
Wynik wykÅ‚adni jÄ™zykowej potwierdza również wykÅ‚adnia funkcjonalna. W uzasadnieniu projektu ustawy wprowadzajÄ…cej w 2018 r. wskazanÄ… zmianÄ™ normatywnÄ…, projektodawcy jednoznacznie podkreÅ›lili jej znaczenie: „zmiana ta jest bardzo istotna w przypadku mężów zaufania przy komisjach obwodowych, gdyż bÄ™dÄ… mogli oni uczestniczyć podczas prac komisji również przed dniem gÅ‚osowania, a nie jak obecnie tylko podczas czynnoÅ›ci obwodowej komisji wyborczej w dniu gÅ‚osowania”. Nie można wiÄ™c przyjąć, że celem ustawodawcy byÅ‚o umożliwienie mężom zaufania i obserwatorom spoÅ‚ecznym możliwoÅ›ci obserwacji czynnoÅ›ci komisji wyÅ‚Ä…cznie w dniu wyborów lub referendum.
W tym kontekÅ›cie SÄ…d Najwyższy podkreÅ›liÅ‚, że zasada demokratyzmu jest zasadÄ… dynamicznÄ…, która każdorazowo odnoszona być musi do konkretnej rzeczywistoÅ›ci spoÅ‚ecznej, kulturowej, aspiracji spoÅ‚ecznych, tradycji, a także wizji ustroju demokratycznego twórców Konstytucji. Zasada ta nie funkcjonuje wiÄ™c w warunkach statycznych, ale w spoÅ‚eczeÅ„stwach zmieniajÄ…cych siÄ™, rozwijajÄ…cych siÄ™, stajÄ…cych przed nowymi wyzwaniami. Konsekwentnie jej treść ulega ewolucji, w szczególnoÅ›ci poprzez wprowadzanie nowych mechanizmów jej urzeczywistniania i ochrony. Podobnie jak samo paÅ„stwo demokratyczne, tak i zasada demokratyzmu jest w tym kontekÅ›cie ideaÅ‚em, do którego urzeczywistnienia powinno siÄ™ dążyć w demokratycznym paÅ„stwie prawnym. Uznać należy, że przyjÄ™cie jako zasady prawa męża zaufania, a odpowiednio i obserwatora spoÅ‚ecznego, do udziaÅ‚u we wszystkich czynnoÅ›ciach komisji, do której zostaÅ‚ wyznaczony, jest krokiem w tym wÅ‚aÅ›nie kierunku.
Zob.