Sąd Najwyższy o uprawnieniach obserwatorów społecznych

​Postanowieniem z 5 października 2023 r. (sygn. akt ​I NSW 72/23) w sprawie I NSW 72/23 Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych uznał zasadność skargi na uchwałę Państwowej Komisji Wyborczej nr 211/2023 z 25 września 2023 r. dotyczącą wytycznych dla obwodowych komisji wyborczych w sprawie uprawnień obserwatorów społecznych. 

Prawo do zaskarżenia uchwały Państwowej Komisji Wyborczej w przedmiocie wytycznych

Sąd Najwyższy przypomniał, że prawo do zaskarżenia uchwały Państwowej Komisji Wyborczej w przedmiocie wytycznych przysługuje podmiotowi uprawnionemu do udziału w kampanii referendalnej (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z: 7 września 2023 r., sygn. I NSW 14/23; 7 września 2023 r., sygn. I NSW 15/23). Gwarancje konstytucyjne prawa do sądu obejmują kontrolę zasad i trybu zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów (oraz ustalenie warunków ważności wyborów) do Sejmu i do Senatu (art. 100 ust. 3 Konstytucji RP), na urząd Prezydenta RP (art. 127 ust. 7 Konstytucji RP), do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego (art. 169 ust. 2 zdanie drugie Konstytucji RP), jak i określenie zasad i trybu przeprowadzania referendum ogólnokrajowego (art. 125 ust. 5 Konstytucji RP) oraz lokalnego (art. 170 zdanie drugie Konstytucji RP). Te instytucje i procedury urzeczywistniają w równym stopniu konstytucyjne prawa obywateli oraz zasadę demokratyzmu i zwierzchnictwa Narodu (art. 2 i 4 Konstytucji RP). 

Status obserwatorów społecznych

Sąd Najwyższy uznał, że ustawa o referendum ogólnokrajowym nie reguluje wprawdzie samodzielnie statusu obserwatorów społecznych, ale wyraźnie odsyła do regulacji Kodeksu wyborczego (art. 92 ustawy o referendum ogólnokrajowym), który instytucję obserwatorów społecznych ustanawia (art. 103c § 1 Kodeksu wyborczego). Brakuje jednocześnie racji logiczno-językowych, systemowych i aksjologicznych do uznania, że ustawodawca celowo wykluczył obserwatorów społecznych z postępowań referendalnych. Demokratyczny charakter państwa urzeczywistnia się zarówno w formach przedstawicielskich, jak i przez referenda. Zasady demokratyzmu i zwierzchnictwa Narodu należą do podstawowych zasad konstytucyjnych, określając tożsamość porządku konstytucyjnego RP (zob. wyroki pełnego składu TK z: 11 maja 2005 r., sygn. K 18/04; 24 listopada 2010 r., K 32/09). Zagwarantowanie rzetelnego i transparentnego procesu referendalnego nie jest mniej ważne niż zagwarantowanie rzetelnych i przejrzystych wyborów do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Instytucja referendum obok wyborów i obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej zapewnia partycypację obywateli w życiu publicznym i służy realizacji przynależnych im konstytucyjnych praw.

Sąd Najwyższy stwierdził, że punkt 15 zdanie 2 załącznika do zaskarżonej uchwały nie jest zgodny z prawem. Jak wynika ze zdania 2 pkt 15 Załącznika do uchwały Nr 211/2023 z 25 września 2023 r. „Przepisy prawa nie przewidują uprawnienia do wyznaczania obserwatorów społecznych w związku z referendum ogólnokrajowym”. Tak sformułowana wytyczna narusza wprost art. 103c § 1 Kodeksu wyborczego w zw. z art. 92 ust. 1 ustawy o referendum ogólnokrajowym.

Sąd Najwyższy odnotował, że zaskarżona uchwała nie jest zgodna z dobrą praktyką samej Państwowej Komisji Wyborczej. PKW stała dotychczas na stanowisku, że obserwatorzy mogą brać udział w referendach lokalnych (zob. uchwała PKW Nr 61/2021 z dnia 24 maja 2021 r. w sprawie wytycznych i wyjaśnień w sprawie referendów lokalnych dotyczących odwołania organów jednostek samorządu terytorialnego – M.P. z 2021 r. poz. 586, pkt 33). Nie można przy tym przekonująco aksjologicznie uzasadnić, że większa transparentność procesu referendalnego winna być zapewniona na poziomie lokalnym, a mniejsza na poziomie ogólnopolskim. 

Nie bez znaczenia okazała się także okoliczność, że kwestia udziału obserwatorów stanowiła przedmiot wytycznych dla obwodowych komisji wyborczych dotyczących zadań i trybu przygotowania oraz przeprowadzenia głosowania w obwodach głosowania utworzonych w kraju w wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zarządzonych na dzień 28 czerwca 2020 r. (zob. uchwała Państwowej Komisji Wyborczej Nr 183/2020 z dnia 10 czerwca 2020 r., M.P. 2020, poz. 565; pkt 13), jak również wytycznych dotyczących wyboru do Sejmu i Senatu w 2019 r. (zob. uchwała Państwowej Komisji Wyborczej Nr 210/2019 z dnia 2 września 2019 r., M.P. 2019, poz. 890; pkt 13). 

Sąd Najwyższy umorzył natomiast postępowanie w pozostałym zakresie z uwagi na zmianę zaskarżonej uchwały na mocy uchwały Nr 225/2023 oraz cofnięcie skargi. PKW nadała pkt 20 załącznika następujące brzmienie: „Obserwatorzy społeczni mają takie same uprawnienia, jakie przysługują mężom zaufania, nie mogą jednak wnosić uwag do protokołów głosowania ani być obecni przy ich przewożeniu i przekazywaniu”. Oznacza to, że sama Państwowa Komisja Wyborcza uznała, że blankietowe wyłączenie dopuszczalności rejestrowania czynności obwodowych komisji wyborczych przez obserwatorów jest nadmierne.

Zob. postanowienie SN z dnia 5 października 2023 r. z uzasadnieniem (sygn. akt I NSW 72/23)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl