Jak szukać zabytków?

Poszukiwanie zabytków po 1 stycznia 2018 r.

Od nowego roku weszły w życie przepisy ustawy z 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r., poz. 1595) dotyczące poszukiwania zabytków. Wprowadzają m.in. zmianę kwalifikacji czynu nielegalnych poszukiwań zabytków: z wykroczenia na przestępstwo. Zasady i obowiązki prowadzenia poszukiwań zabytków pozostają bez zmian – wciąż wymagane jest uzyskanie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Od 2003 r. zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt. 12 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, prowadzenie poszukiwań zabytków może się odbywać na podstawie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dokument ten wydaje się na wniosek osób fizycznych albo jednostek organizacyjnych zamierzających prowadzić poszukiwania (art. 36 ust. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), złożony do wojewódzkiego konserwatora zabytków lub do dyrektora urzędu morskiego właściwego dla miejsca prowadzenia poszukiwań.

Warunki formalne, jakim musi odpowiadać wniosek o pozwolenie na prowadzenie poszukiwań zabytków, zawarte są w rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego  z dnia 22 czerwca 2017 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz.U. z 2017 r. , poz. 1265, zw. dalej "Rozporządzeniem").

Wszelkie pozyskane w trakcie poszukiwań zabytki archeologiczne stanowią zgodnie z art. 35 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami własność Skarbu Państwa i muszą zostać niezwłocznie przekazane wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków. Również pozostałe kategorie zabytków, znalezione w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe, stają się zgodnie z art. 189 - Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2017 r., poz. 459, zw. dalej "k.c.") własnością Skarbu Państwa, a znalazca obowiązany jest je niezwłocznie wydać właściwemu staroście.

Należy pamiętać, że w ramach prowadzenia poszukiwań zabytków, w szczególności zabytków archeologicznych, zabronione jest podejmowanie jakichkolwiek inwazyjnych eksploracji miejsc ich występowania. Nie należy wydobywać z ziemi żadnych zabytkowych przedmiotów, ani odsłaniać archeologicznych obiektów czy otaczających ich nawarstwień. Działania takie niosą za sobą ryzyko zniszczenia cennych kulturowo stanowisk archeologicznych. Jednym z kluczowych dla ich ochrony jest zachowanie nawarstwień ziemnych i wzajemnych układów przestrzennych artefaktów i śladów działalności ludzkiej. To właśnie one pozwalają na określenie datowania zabytku, jego powiązań z działalnością człowieka, a także na wskazanie okoliczności, w jakich dany zabytek funkcjonował, czyli właściwe odtworzenie wydarzeń z przeszłości. Poprawna analiza kontekstu archeologicznego jest możliwa wyłącznie podczas profesjonalnie wykonanych badań, prowadzonych przez archeologów.

Na tym tle trzeba docenić odpowiedzialną postawę osób, które prowadzą poszukiwania zabytków z poszanowaniem przepisów prawa, realizując tym samym swoją pasją rzetelnie i z troską o dziedzictwo kulturowe. Środowisko to prezentuje niewątpliwy potencjał, który powinien być spożytkowany dla zdobywania nowej wiedzy o dziedzictwie kulturowym w Polsce. Należy rozwijać współpracę osób poszukujących zabytków z instytucjami odpowiedzialnymi za ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami, a także jednostkami administracji państwowej i ekspertami, uwzględniając prowadzenie wspólnych działań, w tym w szczególności szeroko zakrojonych projektów edukacyjnych. Tylko taka forma działalności poszukiwaczy zabytków, we współpracy z profesjonalistami gwarantuje, że odnalezione zabytki zostaną wydobyte właściwie, a ich historyczne, artystyczne i naukowe wartości zostaną zachowane oraz poprawnie zinterpretowane i zadokumentowane.

Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków

 1 stycznia 2018 r. weszły też w życie przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, tworzące Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków jako państwowy fundusz celowy.

Przedmiotowa ustawa powołała więc Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków, będący państwowym funduszem celowym, którego dysponentem jest minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Przychody Funduszu pochodzić będą z wpływów z kar pieniężnych za naruszenia przepisów ustawy, a jego środki będą przeznaczane na dofinansowanie nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich lub restauratorskich przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa albo do rejestru zabytków.

Inicjatorem utworzenia Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków jest wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, Generalny Konserwator Zabytków prof. Magdalena Gawin.

„Po wielu dekadach dyskusji i apeli konserwatorów kierowanych do kolejnych rządów, zabytki nareszcie będą miały swój celowy fundusz. Jest niezbędny dla ratowania najbardziej zagrożonych obiektów. Zabytki są nośnikiem naszej pamięci i częścią naszej tożsamości. Utworzenie NFOZ to przełom w myśleniu o ochronie dziedzictwa”  - podkreśliła prof. Magdalena Gawin.

Wpływami Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków są środki z administracyjnych kar pieniężnych, orzekanych od 1 stycznia 2018 r. na podstawie art. 107a-107d ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w trybie działu IVa Kodeksu postępowania administracyjnego. Wpływami do Funduszu są ponadto nawiązki zasądzane przez sąd w sprawach przestępstw zniszczenia lub uszkodzenia zabytku (art. 108 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

Wpłaty na Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków będą dokonywane na rachunek bankowy prowadzony przez Bank Gospodarstwa Krajowego: 61 1130 1017 0000 0389 4420 0003 - NARODOWY FUNDUSZ OCHRONY ZABYTKÓW.

Jakie jeszcze zmiany wprowadziła nowelizacja?

Wspomniana ustawa ma na celu zwiększenie efektywności realizacji zadań w ramach polityki państwa w obszarze ochrony zabytków, określonych w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Zmierza ona do zwiększenia kompetencji Generalnego Konserwatora Zabytków w zakresie kształtowania obsady personalnej terenowych organów ochrony zabytków, rozszerza zakres środków nadzoru i koordynacji przysługujących naczelnemu organowi ochrony zabytków w stosunku do organów, dla których jest organem nadrzędnym, oraz zastępuje dotychczasowy, oparty o prawo wykroczeń, system ochrony prawnej zabytków, systemem administracyjnych kar pieniężnych.

Nowelizacja wprowadziła zmiany w funkcjonowaniu organów ochrony zabytków. Do zadań wykonywanych przez Generalnego Konserwatora Zabytków dodano koordynowanie i kontrolowanie działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków.

Ponadto przewiduje, że wojewódzkiego konserwatora zabytków powołuje wojewoda, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków wskazujący kandydata na to stanowisko. Wojewódzki konserwator zabytków będzie odwoływany przez wojewodę, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków albo za jego zgodą.

Jednocześnie wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, będzie mógł powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom, powiatom, związkom gmin, związkom powiatów, związkom powiatowo-gminnym albo związkom metropolitalnym, położonym na terenie województwa. W takim przypadku ww. jednostka samorządu terytorialnego będzie miała obowiązek utworzenia w strukturze administracyjnej samorządu terytorialnego stanowiska, odpowiednio, gminnego (miejskiego), powiatowego, powiatowo-gminnego albo metropolitalnego konserwatora zabytków.

Ustawa wydłużyła kadencję członków Rady Ochrony Zabytków i Wojewódzkich Rad Ochrony Zabytków z 4 do 5 lat. Wprowadza też zasadę kadencyjności Głównej Komisji Konserwatorskiej (5 lat) oraz określa liczbę jej członków – ma ona wynosić od 10 do 15 osób.

Zgodnie z nowymi regulacjami, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, po zasięgnięciu opinii Głównej Komisji Konserwatorskiej, będzie mógł z urzędu uchylić lub zmienić pozwolenie na dokonywanie wymienionych w art. 36 ustawy czynności przy zabytku wpisanym do rejestru, jeżeli realizacja działań określonych w tym pozwoleniu spowodowałaby uszczerbek dla wartości zabytku, uszkodzenie lub zniszczenie zabytku, bądź też niewłaściwe korzystanie z zabytku.

Ustawa przewiduje również udzielenie tymczasowej ochrony tym zabytkom nieruchomym, wobec których wszczęto postępowanie o wpis do rejestru zabytków. Zgodnie z ustawą, informację o wszczęciu postępowania w sprawie wpisania zabytku nieruchomego do rejestru oraz o ostatecznym zakończeniu tego postępowania wojewódzki konserwator zabytków przekazuje niezwłocznie właściwemu staroście. Informację taką, do czasu ostatecznego zakończenia tego postępowania, podaje się do publicznej wiadomości na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej starostwa powiatowego, na obszarze którego znajduje się zabytek, a ponadto w siedzibie właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości, w której znajduje się zabytek.

Od dnia wszczęcia postępowania w sprawie wpisu zabytku do rejestru do dnia, w którym decyzja w tej sprawie stanie się ostateczna, przy zabytku, którego dotyczy postępowanie, zabronione będzie prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku. Analogiczna procedura ma być stosowana w przypadku wszczęcia postępowania w sprawie wpisu zabytku na Listę Skarbów Dziedzictwa, przy czym zakaz nie będzie dotyczył zabytku wpisanego do rejestru, do inwentarza muzeum albo wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

Ustawa doprecyzowała, iż działaniem wymagającym pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków jest usunięcie drzewa lub krzewu z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, za wyjątkiem przypadków prowadzenia akcji ratowniczej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej lub inne właściwe służby ustawowo powołane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia.

Ponadto uszczegóławia procedurę kontrolną, stosowaną w przypadku ustalenia przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, że zabytek jest w nieodpowiednim stanie zachowania i wydania, w związku z tym, kontrolowanej osobie fizycznej lub kierownikowi kontrolowanej jednostki organizacyjnej zaleceń pokontrolnych.

Przedmiotowa ustawa wprowadza do ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nowy rozdział dotyczący administracyjnych kar pieniężnych. Naruszenia przepisów ustawy, w zależności od ich rodzaju, zagrożone będą administracyjnymi karami pieniężnymi od 500 zł do 500 tys. zł. Zachowania obwarowane karami pieniężnymi dotychczas kwalifikowane były jako wykroczenia.

Ustawa weszła w życie zasadniczo 6 września 2017 r. W drodze wyjątku przepisy dotyczące administracyjnych kar pieniężnych i zmian z nimi związanych weszły w życie z dniem 1 stycznia 2018 r., natomiast z dniem 1 stycznia 2024 r. uchylone zostaną przepisy karne, które dotąd pewne zachowania kwalifikowały jako wykroczenia, a które, na mocy przedmiotowej ustawy, będą od dnia 1 stycznia 2018 r. obwarowane administracyjnymi karami pieniężnymi.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl