Kiedy i jak można odwołać darowiznę - opinia prawna

Stan faktyczny

W 1996 r. darowałem notarialnie siostrze 1/2 kamienicy z ustną klauzulą, iż wspomagać mnie będzie w mojej przewlekłej chorobie. Pół roku temu dowiedziałem się przypadkiem, że siostra odkupiła za bardzo dużą kwotę (kilkaset tysięcy złotych) pozostałą część tej kamienicy i otworzyła w niej pensjonat. Ja natomiast nie otrzymałem w tym czasie ani grosza. Chciałbym odwołać tą darowiznę na rzecz siostry z powodu jawnej niewdzięczności z jej strony. Na żadne monity siostra nie odpowiada. Czy mogę odwołać tą darowiznę i jak powinien wyglądać pozew do sądu? Czy ma znaczenie to, że siostra ma rozdzielność  majątkową ze swoim mężem? Czy może uczestniczyć w sprawie mój pełnomocnik (ze względu na chorobę mogę nie być w stanie)? Czy mogę wnosić o zwolnienie z kosztów z uwagi na moją chorobę? Czy sprawa może ulec przedawnieniu?

Opinia prawna

Niniejsza opinia prawna została sporządzona na podstawie następujących aktów prawnych:

• Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Rażąca niewdzięczność obdarowanego

Kodeks cywilny przewiduje możliwość odwołania darowizny nawet już wykonanej (tak jak w Pańskim przypadku) w sytuacji gdy obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności względem darczyńcy (art. 898 § 1 k.c.). Przepisy nie definiują pojęcia „rażącej niewdzięczności” ani nie zawierają wskazówek, jakiego rodzaju zachowanie lub zaniechanie należy kwalifikować jako rażącą niewdzięczność. Każde zachowanie lub brak działania należy oceniać w oparciu o okoliczności konkretnego przypadku. W razie zaś konfliktu między darczyńcą a obdarowanym zasadność odwołania darowizny będzie podlegała ocenie sądu.

Kwestia "rażącej niewdzięczności" z uwagi na niedookreśloność tego pojęcia wymaga każdorazowej wykładni okoliczności konkretnej sytuacji, była więc przedmiotem rozważań orzecznictwa i doktryny.

W postanowieniu Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 września 1969 r.

(III CZP 63/69) czytamy w odniesieniu do pojęcia rażącej niewdzięczności: „pod pojęcie rażącej niewdzięczności, w rozumieniu art. 898 § 1 k. c., może podpadać jedynie taka czynność czy zaniechanie obdarowanego, które były skierowane przeciwko darczyńcy ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze, nie zaś krzywdy nie zamierzone, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, wywołanym być może zachowaniem się czy działaniem samego darczyńcy. Nadto nie mogą to być czyny wymierzone przeciwko osobie trzeciej, choćby pośrednio były przykre dla darczyńcy, chyba że w okolicznościach sprawy uzasadniona będzie ocena, że to godziło bezpośrednio także w darczyńcę.”

Z kolei w wyrok z dnia 10 listopada 2000 r. (IV CKN 159/2000) Sąd Najwyższy – Izba Cywilna stwierdził, iż „informowanie o „rażącej niewdzięczności”, którym posługuje się ustawa (art. 898 § 1 k.c.), eliminuje jako podstawę odwołania darowizny wszelkie zwykłe konflikty w życiu codziennym, choćby w ocenie darczyńcy miały one charakter nieprzyjaznych aktów przeciwko niemu skierowanych.”

W komentarzu autorstwa Stanisława Dmowskiego (komentarz LexPolonica) autor wskazuje, że „przez pojęcie rażącej niewdzięczności należy rozumieć tylko takie czynności obdarowanego (działania lub zaniechania), które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą (np. odmowa udzielenia pomocy w czasie choroby, mimo oczywistej możliwości). Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a także drobne czyny nawet umyślne, ale nie wykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe (rodzinne).”

Odnosząc powyższe rozważania do Pańskiej sytuacji, w oświadczeniu o odwołaniu darowizny powinien Pan zawrzeć stwierdzenie o jej odwołaniu z powodu rażącej niewdzięczności oraz wymienić szczegółowo przejawy niewdzięczności. Opiniujący proponuje pominąć okoliczność nabycia przez siostrę udziału w kamienicy w takim kontekście, jak używa Pan tego argumentu opisując sytuację.

Jeśli rażąca niewdzięczność ma przejawiać się w braku pomocy ze strony Pańskiej siostry w związku z Pana przewlekłą chorobą, to na to powinien być położony nacisk. Stan taki trwał i trwa nadal, nie sposób mówić o tym, że dowiedział się Pan o nim dopiero z chwilą nabycia albo z chwilą powzięcia wiadomości o nabyciu przez Pańską siostrę udziału w kamienicy. Zaznaczenia wymaga, że sam fakt nabycia przez siostrę nieruchomości czy innych dóbr świadczących o jej dobrej kondycji finansowej nie może przesądzać o jej niewdzięczności wobec Pana. Nacisk więc należy położyć na Pańską trudną sytuację oraz brak jakiegokolwiek zainteresowania ze strony obdarowanej siostry. Może Pan oczywiście, a nawet powinien nawiązać do faktu nabycia przez siostrę udziału w nieruchomości, ale celem wykazania, że, mimo iż siostra miała realne finansowe możliwości pomocy Panu (skoro stać ją było na zakup udziału w nieruchomości) nie pomagała Panu ani materialnie, ani poprzez osobistą opiekę.

Oświadczenie odwołujące darowiznę

W oświadczeniu o odwołaniu darowizny winno się znaleźć wezwanie do zwrotnego przeniesienia własności udziału w nieruchomości; samo oświadczenie nie jest wystarczające do uznania, iż Pan staje się właścicielem darowanego udziału.

W wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 grudnia 1996 r. (ICKU 44/96) czytamy: „oświadczenie odwołujące darowiznę winno być skierowane do obdarowanego i z chwilą dojścia do niego w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią (art. 61 k.c.) wywołuje jedynie skutek obligacyjny. Jego konsekwencją jest to, że dla osiągnięcia skutku rzeczowego, konieczne jest przeniesienie własności darowanej nieruchomości z powrotem na darczyńcę. Powinno to nastąpić w drodze umowy. W przeciwnym razie pozostaje darczyńcy droga powództwa o zobowiązanie obdarowanego do przeniesienia własności nieruchomości i w istocie o to powódka wnosiła, a jeśli wcześniej nie składała oświadczenia o odwołaniu darowizny, to taką wolę wyraża pozew. W razie wykazania zasadności takiego żądania orzeczenie sądu powinno stwierdzać obowiązek pozwanego do przeniesienia na powódkę prawa własności określonej nieruchomości i prawomocne orzeczenie sądu z reguły zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.

c. i 1047 k. p. c.). Może jednak też stwierdzać zawarcie umowy (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66 OSNCP 1968/12 poz. 199).” Co do tezy końcowej o zastąpieniu oświadczenia obdarowanego przez prawomocny wyrok sądu inaczej wypowiedział się w tej kwestii Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 2002 r., o czym niżej.

Wspomnieć należy, że odwołanie darowizny jest jednostronnym oświadczeniem woli darczyńcy, a nie dwustronnym porozumieniem, dlatego też nie ma potrzeby składania przez obdarowanego podpisu pod tym oświadczeniem. Jeśli zaś chce mieć Pan pewność, iż oświadczenie doszło do siostry winien Pan wysłać je listem polecony za zwrotnym potwierdzeniem odbioru.

W przypadku, gdy Pańska siostra nie zastosuje się do wezwania i nie przystąpi do aktu notarialnego wówczas będzie Panu przysługiwało powództwo o zobowiązanie obdarowanej siostry do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu praw do udziału w nieruchomości na siebie. W toku postępowania wywołanego takim powództwem sąd będzie badał, czy darowizna została skutecznie odwołana w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. to jest, czy rzeczywiście spełniona została przesłanka rażącej niewdzięczności.

Proces

Zawarte w pozwie żądanie zobowiązania pozwanego do złożenia określonego oświadczenia woli powinno wskazywać osobę, której pozwany powinien złożyć oświadczenie woli, jak i konkretyzować oświadczenie, które ma złożyć pozwany – obdarowany.

Oczywiście może być Pan reprezentowany przed sądem przez pełnomocnika oraz wnosić o zwolnienie od kosztów.

Termin do odwołania darowizny

Zgodnie z art. 899 par. 3 kc darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dowiedzenia się o rażącej niewdzięczności. Nie jest to jednak termin przedawnienia, lecz swoistej prekluzji. Jak wskazano powyżej zdaniem opiniującego błędnie określił Pan dzień, w którym dowiedział się Pan o niewdzięczności siostry. Jej zachowanie bowiem należy oceniać jako ciąg czynności albo ich braku w określonym czasokresie. Skoro siostra nie pomagała Panu przez kilka lat od dokonania darowizny trudno za datę przełomową wskazać dzień zakupu przez nią udziału w nieruchomości, chyba, że siostra przez wiele lat przekonywała Pana o swojej złej kondycji finansowej. W takiej sytuacji rzeczywiście można by przyjąć, iż wtedy dowiedział się Pan o niewdzięczności. Jeśli nie, termin roczny do odwołania darowizny nie będzie się liczył od dnia zawarcia przez siostrę umowy ani od dnia, w którym dowiedział się Pan o tym fakcie.

Zespół
e-prawnik.pl