Ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego z małżonków

Odpowiedź prawnika: Ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego z małżonków

Na wstępie należy zauważyć, że z szeregu przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wynika zasada równości małżonków, również w odniesieniu do praw i obowiązków względem dzieci. Kluczowe w tym kontekście jest zwłaszcza współdecydowanie o istotnych sprawach rodziny. Art. 23. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Art. 24. Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny; w braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu.

Sprawami rodziny są liczne i niedające się ująć w jakikolwiek zamknięty katalog kwestie, dotyczące zarówno wszystkich członków rodziny, jak i tylko niektórych z tych osób, ale leżące w sferze zainteresowania pozostałych. Nie ulega wątpliwości, że istotne są sprawy dotyczące dziecka (lub dzieci) tak osobiste jak i majątkowe i przez to znajdują się w zakresie zastosowania tego przepisu. Dotyczy to również miejsca pobytu dzieci. Jeżeli małżonkom nie udaje się osiągnąć porozumienia, każde z nich może zwrócić się do Sądu o rozstrzygnięcie danej sprawy. Rozstrzygnięcie Sądu jest w tej mierze wiążące.

Należy zauważyć, iż zgodnie z art. 93 KRO, władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Jest to potwierdzenie równości małżonków i zaprzeczenie jakimkolwiek próbom samodzielnego, jednoosobowego jej sprawowania, mimo wyraźnego sprzeciwu drugiego małżonka, jak to miało miejsce w opisanym przykładzie. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż władza rodzicielska ma służyć przede wszystkim dobru dziecka, interes rodziców uwzględniając w dalszej kolejności.

Sposób wykonywania władzy rodzicielskiej wyrażają następujące przepisy KRO: Art. 95. § 1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. § 3. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. § 4. Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Art. 97. § 1. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. § 2. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Zasada wspólnego decydowania o istotnych sprawach dziecka dotyczy także rodziców żyjących w rozłączeniu, jednak w takiej sytuacji art. 97 KRO znajdzie zastosowanie łącznie z art.107 KRO. Zgodnie z treścią cytowanego przepisu, w braku porozumienia między rodzicami, o istotnych sprawach dziecka rozstrzyga Sąd Opiekuńczy, co dotyczy zarówno rodziców żyjących wspólnie, jak i rodziców rozłączonych, względem których zastosowanie znajdzie także art. 107 KRO. Treścią orzeczenia sądu może być tylko samo rozstrzygnięcie sporu np. wskazanie miejsca, w którym dziecko ma przebywać lub zezwolenie na wykonanie określonego zachowania np. na wyjazd z dzieckiem za granicę. W razie nierespektowania przez jednego z rodziców uprawnień drugiego rodzica, można dochodzić wymuszenia na nim przestrzegania tych uprawnień.

Z uwagi na wychowawczy charakter władzy rodzicielskiej podstawową sankcją za nierespektowanie uprawnień drugiego rodzica jest ograniczenie, a w rażących wypadkach nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Jak już sygnalizowano, do tej grupy spraw istotnych dla dziecka, a zatem z założenia przedmiotem wspólnej decyzji małżonków nie pozbawionych władzy rodzicielskiej powinno zostać zaliczone określenie miejsca jego pobytu, zarówno na podstawie art. 97 par.2, jak i art. 107 albo 109 KRO. Uszczegółowieniem omawianych powyżej zasad są dalsze przepisy KRO: Art. 100. § 1. Sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. W szczególności każde z rodziców może zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, a także zwrócić się do sądu opiekuńczego lub innego właściwego organu władzy publicznej o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej. § 2. W wypadkach, o których mowa w § 1, sąd opiekuńczy lub inne organy władzy publicznej zawiadamiają jednostkę organizacyjną pomocy społecznej o potrzebie udzielenia rodzinie dziecka odpowiedniej pomocy. Jednostka organizacyjna pomocy społecznej jest obowiązana informować sąd o rodzajach udzielanej pomocy i jej rezultatach.

Szczególnym przypadkiem pomocy udzielanej na podstawie art. 100 KRO jest odebranie dziecka. Problematykę odebrania dziecka podzielić można na dwie różniące się charakterem grupy zagadnień, mianowicie na odebranie dziecka od osoby obcej (np. kobiety, która błędnie uważa, że jest naturalną matką dziecka) oraz na odebranie dziecka od osoby bliskiej, czyli rodzica niewykonującego pieczy nad dzieckiem, względnie innych krewnych dziecka. W tym drugim wypadku sytuacja jest bardziej skomplikowana z uwagi na występujący element prawa do kontaktów z dzieckiem, często uregulowany w prawomocnym orzeczeniu sądu. Szczególny wypadek stanowi zatrzymanie dziecka przez drugiego rodzica, zwłaszcza takiego, któremu sąd nie powierzył wykonywania pieczy nad dzieckiem, a także przez inne osoby bliskie - dziadków lub innych bliskich krewnych. W razie postępowania przed Sądem zawsze należy mieć na uwadze dobro dziecka.

Treść art. 107 KRO dotyczy rodziców żyjących w rozłączeniu. Pojęcie "rodziców żyjących w rozłączeniu" jest bardzo ogólne i dotyczy zarówno rodziców nierozwiedzionych, rozwiedzionych, w separacji lub rodziców, których małżeństwo zostało unieważnione, lub wyrokiem sądu ustalono, że związek małżeński nie istnieje, a także tych, którzy małżeństwa nie zawarli. Na podstawie komentowanego przepisu, Sąd ograniczając władzę rodzicielską powinien określić w sposób konkretny, do jakich obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka ogranicza władzę rodzicielską drugiego rodzica. Orzeczenie Sądu musi być poprzedzone szczegółowym ustaleniem wszystkich okoliczności dotyczących aktualnej sytuacji życiowej dziecka stron oraz związanego z tym wzajemnego stosunku rodziców. Odnosić się to powinno przede wszystkim do pieczy nad osobą dziecka oraz jego wychowaniem, co stanowi główny przedmiot władzy rodzicielskiej. Natomiast przy wyborze tego z rodziców, któremu powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej, Sąd Opiekuńczy powinien kierować się kwalifikacjami podmiotowymi obojga rodziców, uwzględniając także ich zdolności wychowawcze. Jak podkreślił Sąd Najwyższy, w każdym konkretnym wypadku należy ocenić, które z rodziców daje lepszą gwarancję wychowania dziecka na prawego człowieka i obywatela. Ważny jest także dotychczasowy, wzajemny stosunek rodziców zarówno do siebie, jak i do dziecka, a ponadto czy jedno z rodziców nie wpaja dziecku uczucia niechęci lub nienawiści do drugiego i jego otoczenia. Przy wyborze rodzica któremu powierza się władzę rodzicielską, nie ma rozstrzygającego znaczenia, ani stanowisko (nawet zgodne) rodziców, ani ich wina w spowodowaniu rozłączenia, chyba że stanowi ona wyraz nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej. Rodzicom będącym w rozłączeniu, Sąd Opiekuńczy może pozostawić władzę rodzicielską obojgu, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Poza tym zasadnie można przyjąć, że rodzice będą współdziałać w sprawach dziecka.

Podsumowując, jeśli Sąd Opiekuńczy nie zadecyduje inaczej, to obojgu małżonkom przysługuje władza rodzicielska i związane z nią prawa i obowiązki. Żona, samowolnie odbierając dzieci nadużyła swojej władzy i jednocześnie uniemożliwia małżonkowi sprawowanie pieczy nad dziećmi do której jest on uprawniony. Stoi to także w sprzeczności z jego prawem do osobistego kontaktu z dzieckiem, wynikającym z przepisów KRO. Zachowanie takie uzasadnia ingerencje Sądu Opiekuńczego, który ureguluje opisaną sytuacje mając na uwadze przede wszystkim dobro dzieci. Sąd ten, mając na względzie fakt, iż małżeństwo żyje w rozłączeniu będzie uprawniony do ograniczenia władzy rodzicielskiej któregoś z małżonków. Nie można przewidzieć w oderwaniu od wszystkich okoliczności sprawy co Sąd uczyni, jednak fakt, iż dzieci zostały samowolnie zabrane przez żonę i obecnie z nią przebywają nie stawia ją w uprzywilejowanej pozycji. Należy wreszcie zauważyć, że całkowita izolacja dziecka od jednego z rodziców, w praktyce najczęściej od ojca, nie powinna być regułą, lecz wyłącznie środkiem, po który sąd sięgałby wyjątkowo, tj. w sytuacjach - według jego wnikliwej oceny - nie dających szans na nawiązanie w przyszłości bliższych więzi pomiędzy dzieckiem a jego ojcem.