Podział i charakterystyka praw autorskich

Odpowiedź prawnika: Podział i charakterystyka praw autorskich

Prawo autorskie wyróżnia dwa rodzaje praw:

· autorskie prawo materialne oraz
· autorskie prawo osobiste.

Zgodnie z założeniami ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autorskie prawa majątkowe oraz autorskie prawa osobiste, powstają z chwilą ustalenia utworu/dzieła, a więc na przykład programu komputerowego. Jak podkreśla się powszechnie w nauce przedmiotu chodzi
tutaj o „uzewnętrznienie", umożliwiające zapoznanie się z utworem przez osobę inną niż twórca. Zatem, zgodnie z art. 1 ust. 4 prawa autorskiego, powstanie ochrony prawnoautorskiej nie zależy od spełnienia jakichkolwiek formalności, czyli np. dokonania rejestracji dzieła, umieszczania odpowiednich adnotacji, noty copyrightowej, czy wreszcie rejestracji wzoru przemysłowego. Naruszenie ingerujące w autorskie prawa majątkowe lub autorskie prawa osobiste, może pociągać za sobą odpowiedzialność zarówno cywilna jak i karną. Autorskie prawa osobiste wiążą się z niematerialnym aspektem praw autorskich. Prawa te należą do twórcy (współtwórców) utworu. Prawa te chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Tak więc nie podlegają one dziedziczeniu i nie mogą one przejść na osobę trzecią w żadnym wypadku. Prawa osobiste przejawiają się m.in. w prawie twórcy do (prawa te ulegają pewnemu ograniczeniu w stosunku do programów komputerowych - więcej o tym poniżej):
1) autorstwa utworu;
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Jak wskazuje powyższy przepis autorskie prawa osobiste odnoszą się do sfery niemajątkowych interesów samego twórcy, związanych z konkretnym utworem. Ochrona tych praw nie jest ograniczona w czasie i „trwa wiecznie". Co więcej nie można się tych praw zrzec lub przenieść
ich na inną osobę. Wszelkie inne postanowienia umowne w tym względzie będą nieważne.
Natomiast twórca może skutecznie zobowiązać się do niewykonywania wobec określonych osób (np. nabywców autorskich praw majątkowych) danego autorskiego prawa osobistego, bądź zezwolić tym osobom na wykonywanie tego prawa w jego imieniu.

W odróżnieniu od autorskich praw osobistych, autorskie prawa majątkowe wiążą się z materialną eksploatacją utworu (co niekoniecznie zawsze oznacza odpłatną). Prawa te, w odróżnieniu od praw osobistych, mogą być przedmiotem obrotu. Autorskie prawa majątkowe generalnie uregulowane zostały w art. 17 prawa autorskiego. Artykuł ten stanowi: Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za
korzystanie z utworu. Osoba dysponująca autorskimi prawami majątkowymi do utworu (pierwotnie będzie nim twórca) może swobodnie (z wyjątkiem nienaruszalności autorskich praw osobistych) korzystać i rozporządzać tym utworem. Oczywiście również następcy prawni, którzy nabyli autorskie prawa majątkowe mogą nimi dalej rozporządzać.  Dysponent autorskich praw majątkowych (twórca lub późniejszy nabywca autorskich praw majątkowych) może rozporządzać swoim prawem na dwa sposoby:
· Przenieść całość autorskich praw majątkowych na inna osobę poprzez umowę w formie pisemnej pod rygorem nieważności,
· Udzielić zezwolenia dla osoby trzeciej na korzystanie z utworu, tzw. licencję.
Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych. Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby
w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że umowa stanowi inaczej. Zarówno dla umów przenoszących prawo, jak i umów licencyjnych wyłącznych ustawa przewiduje wymóg formy pisemnej
zastrzeżonej pod rygorem nieważności (odpowiednio art. 53 i art. 67 ust. 5 prawa autorskiego). W odniesieniu do umów licencyjnych wyłącznych wymóg formy pisemnej wiązany jest jedynie z licencjami o „silniejszej" wyłączności, tj. obejmujących również zobowiązanie do niekorzystania
z utworu przez licencjodawcę (użytkownika). Umowy licencyjne niewyłączne, podobnie jak umowy licencyjne o „słabszej" wyłączności (dopuszczające korzystanie z utworu przez samego licencjodawcę) mogą być zawarte w dowolnej formie, w tym ustnie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 listopada 2002 r., V KKN 323/01, niepubl.). Stąd możliwe jest zawarcie umowy licencyjnej niewyłącznej przez każde takie działanie licencjodawcy i licencjobiorcy, które w dostateczny sposób ujawnia ich wolę zawarcia umowy, np. akceptacja regulaminu (por.
Zbigniew Okoń - Praktyczne wyjaśnienia, LexPolonica). Maksymalny czas trwania umowy licencyjnej nie może przekraczać czasu trwania autorskich praw majątkowych (zgodnie z powyższym) do utworu stanowiącego przedmiot umowy. Po tym terminie świadczenie
licencjonodawcy staje się świadczeniem niemożliwym. Umowa o świadczenie niemożliwe jest
nieważna.
Zezwolenia dla osoby trzeciej na korzystanie z utworu zwane jest licencją. Ustawodawca wyróżnia dwa rodzaje licencji - wyłączną i niewyłączną. Licencja wyłączna polega na tym, iż licencjonodawca (twórca) poprzez udzielenie licencji upoważnia określoną osobę do korzystania z określonego utworu na ściśle wyszczególnionych polach eksploatacji. Wyłączność licencji polega na tym, iż twórca (w okresie trwania licencji) nie może udzielić podobnej licencji (co do tego samego utworu na tych samych polach eksploatacji) osobie trzeciej. Zgodnie z art. 67 ust. 2 prawa autorskiego jeżeli umowa nie zastrzega wyłączności korzystania z utworu w określony sposób (licencja wyłączna), udzielenie licencji nie ogranicza udzielenia przez twórcę upoważnienia innym osobom do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji (licencja niewyłączna).